Grein mín í Tímariti Máls og menningar

Hausthefti Tímarits Máls og menningar er nýkomið út, og er þar prentað svar mitt við ádeilu Árna Björnssonar þjóðháttafræðings á bók mína, Íslenska kommúnista 1918–1998, en hún birtist í sumarhefti Tímaritsins. Mun eflaust mörgum þykja við Árni fara út í nokkur smáatriði og jafnvel aukaatriði í þessum umræðum, en ég taldi þó rétt að svara honum rækilega og þá hverju einasta atriði, er hann fann að bók minni.

Stjórnmáladeilur á Íslandi snerust í sextíu ár að miklu leyti um kommúnismann í orði og verki. Þetta efni er því mikilvægt, og það er síður en svo útrætt. Sjálfur komst ég að þeirri niðurstöðu í bók minni, að íslenskir kommúnistar hefðu verið jafnmiklir kommúnistar og gerðist annars staðar, en ekki „þjóðlegir verkalýðssinnar“, eins og sumir halda þó fram. Kommúnistaflokkurinn hefði verið venjulegur kommúnistaflokkur. Sósíalistaflokkurinn hefði alla tíð verið undir stjórn kommúnista eins og Brynjólfs Bjarnasonar og Einars Olgeirssonar, þótt hann hefði vissulega ekki verið yfirlýstur kommúnistaflokkur. Alþýðubandalagið hefði verið samsettari flokkur eða blendnari, sem ekki væri eðlilegt að telja kommúnistaflokk, en harður kjarni stalínista hefði samt haft þar veruleg áhrif og ítök.

Það er raunar umhugsunarefni, eins og ég benti á, að forystusveit Alþýðubandalagsins (þar á meðal þau Svavar Gestsson og Margrét Frímannsdóttir) lét það verða sitt síðasta verk að fara í boði kommúnistaflokks Kúbu suður í þá þrælakistu haustið 1998.

Litla gula hænan

Ég er í hópi þeirra fjölmörgu Íslendinga á síðustu öld, sem lærðu að lesa á Litlu gulu hænunni, sem Steingrímur Arason, kennari og uppeldisfrömuður, tók saman og kom fyrst út árið 1930. Ég man enn um hvað sagan var. Litla gula hænan hafði fundið hveitifræ. Því þurfti að sá, þá að slá hveitið og þreskja, mala kornið og baka úr því brauðið. Þegar átti að vinna sögðu svínið, kötturinn og hundurinn öll við litlu gulu hænuna: „Ekki ég.“ Þegar átti hins vegar að gæða sér á brauðinu sögðu svínið, kötturinn og hundurinn: „Nú get ég.“ Þessi dýr vildu seilast til afurðar af vinnu annarra. Sagan á sér augljósar hliðstæðar í ýmsum stjórnmálastefnum, sem nú eru ofarlega á baugi.

 

Flosi Ólafsson leikari lærði eins og ég að lesa á Litlu gulu hænunni og orti:

 

Las ég mér til menntunar
margan doðrant vænan,
en lærdómsríkust lesning var
litla gula hænan.

 

Hitt vita færri, að Steingrímur Arason staðfærði söguna úr bandarískri barnabók (sennilega með rætur í rússneskri þjóðsögu) um „the little red hen“, sem var í vinfengi við latan hest, syfjaðan kött og háværa gæs. Hún fann fræ og fékk þá hugmynd að sá því. Þá sögðu hesturinn, kötturinn og gæsin einum rómi: „Ekki ég.“ Hið sama gerðu þau, þegar hænan sló hveitið, þreskti það, malaði og bakaði. En þegar litla rauða hænan spurði, hver vildi éta með henni brauðið sögðu allir: „Nú get ég.“ En þá sagði litla rauða hænan: „Nei, ég ætla að éta brauðið ein.“

En það er ekki hættulaust að vera í einhverjum hópi eini einstaklingurinn, sem sýslar við arðbæra iðju, eins og ljóð Andra Snæs Magnasonar sýnir:

Ekki ég
voru síðustu orð
litlu gulu hænunnar.

Gore Vidal

Bandaríski rithöfundurinn Gore Vidal lést 31. júlí á þessu ári. Hann átti fáa sína líka um meinfyndni, sem beindist ekki síður að honum sjálfum en öðrum. Vidal sagði til dæmis í viðtali við Sunday Times Magazine 16. september 1973: „Í hvert skipti sem einhverjum vini mínum gengur vel, deyr eitthvað inni í mér.“

Í sama viðtali sagði Vidal: „Mér finnst sjálfsagt að taka aftur upp vöndinn, en aðeins sem einkamál fullorðins fólks.“

Vidal var vinstrisinni og hafði ýmislegt að segja um forseta Bandaríkjanna. Til dæmis kallaði hann Ronald Reagan „stórsigur líksmurningarlistarinnar“ í Observer 26. apríl 1981.

Í viðtali við Sunday Times 4. júní 1989 var Vidal spurður, hvað hefði breyst, hefði Níkíta Khrústsjov, einræðisherra Ráðstjórnarríkjanna, verið skotinn til bana 1963, en ekki John F. Kennedy forseti. Vidal svaraði að bragði: „Við getum aldrei verið viss um gang sögunnar, en ég tel fullvíst, að Aristóteles Onassis hefði ekki kvænst ekkju Khrústsjovs.“ Þau okkar, sem muna aftur á öndverðan sjöunda áratug, skilja þessa gamansemi. Nína Khrústsjova var stórskorin, digur og hrukkótt, en Jacqueline, ekkja Kennedys, þokkafull, svo að af bar. Aristóteles Onassis var forríkur grískur skipaeigandi, sem hafði yndi af að umgangast fagrar konur og fræga menn.

Anthony Powell segir eina sögu af Vidal í endurminningum sínum (bls. 428). Á rithöfundaþingi í Sofíu í Búlgaríu skoðuðu þeir saman ljósmyndir af einhverjum fundanna. Powell sá, að Vidal sat við hlið indversks fulltrúa. „Ég sit alltaf við hliðina á mönnum með vefjarhetti,“ sagði Vidal. „Þá kemst ég á fleiri ljósmyndir.“

Aðra sögu af Vidal hef ég ekki fundið traustar skráðar heimildir um. Á stjórnarárum Reagans á hann að hafa sagt: „Hafið þið heyrt um eldinn í bókasafninu í Hvíta húsinu? Þetta var ægilegt. Báðar bækurnar brunnu, og Reagan hafði ekki litað nema aðra þeirra.“

(Þessi fróðleiksmoli birtist í Morgunblaðinu 2. september 2012 og er að mestu sóttur í bók mína, Kjarna málsins. Fleyg orð á íslensku, sem er til sölu í öllum góðum bókabúðum.)

Anna Funder

Ástralski rithöfundurinn Anna Funder hélt fyrirlestur á vegum Stofnunar Vigdísar Finnbogadóttur í Háskólanum mánudaginn 24. september. Funder er ung kona og fríð sýnum, en sérlega vel máli farin og býður af sér góðan þokka. Hún er lögfræðingur, en lauk líka doktorsprófi í listrænni sköpun. Sinnti hún mannréttindamálum fyrir Ástralíustjórn, áður en hún gerðist rithöfundur.

Hún sagði okkur áheyrendum frá tveimur bókum sínum. Hin fyrri, Stasiland, hlaut Samuel Johnson-verðlaunin í Bretlandi og kom út á íslensku fyrr á þessu ári. Þar rekur Funder örlög nokkurra einstaklinga, sem bjuggu í Austur-Þýskalandi, á meðan kommúnistar stjórnuðu landinu og leynilögregla þeirra, Stasi, hafði gætur á öllum. Hafði Funder áður talað um bókina á ráðstefnu Rannsóknarseturs um nýsköpun og hagvöxt.

Ég tek eftir, að einn samkennari minn, Stefán Ólafsson prófessor, reynir að gera lítið úr örlögum þessa fólks á bloggi sínu. Spyr hann, hvers vegna verið væri að „halda ráðstefnur og teboð til að ræða glæpi sem kommarnir frömdu fyrir 70 til 100 árum“.

Stefán Ólafsson hefði átt að koma á annan hvorn fyrirlestur Önnu Funders hér á landi. Kommúnistar náðu völdum í Austur-Þýskalandi 1945 og héldu þeim til 1989, en síðan eru liðin 23 ár (en ekki 70–100 ár, eins og Stefán vill vera láta). Funder sagði, að eftirlits- og njósnanet austur-þýskra stjórnvalda hefði verið mjög víðtækt. Einn uppljóstrari hefði verið á hverja fimmtíu menn í landinu. Leynilögreglan Stasi hefði verið vægðarlaus og hver þar haft eftirlit með öðrum. Kvað hún hina frægu kvikmynd Líf annarra (Das Leben der Anderen) ekki sótt í veruleikann í Austur-Þýskalandi, því að þar hefðu leynilögreglumenn ekki getað hlíft neinum.

Hin bókin, sem Anna Funder sagði okkur frá á mánudaginn, er skáldsagan All That I Am, sem kom út fyrr á þessu ári og hefur fengið mjög góða dóma. Er hún sótt í raunverulega viðburði í Þýskalandi Hitlers og Bretlandi, og sagði Anna okkur, að hún styddist meðal annars við ævi gamals þýskukennara síns, sem flýði til Ástralíu. Segir í bókinni frá hópi vinstri sinnaðra andstæðinga Hitlers, sem sluppu sumir undan honum til Bretlands, en inn í söguna blandast dularfullur dauðdagi tveggja þeirra.

Pawel Bartoszek svarar Stefáni Ólafssyni

Stefán Ólafsson, prófessor í félagsfræði, skrifaði af lítilsvirðingu á blogg sitt um ráðstefnu, sem við Þór Whitehead, prófessor í sagnfræði, fluttum á fyrirlestra. Nú hefur Pawel Bartoszek svarað honum í veftímaritinu Deiglunni, og leyfi ég mér að taka hið beitta og snjalla svar hans hér orðrétt upp:

Stefán Ólafsson prófessor ritar undarlegt greinarkorn á vefsvæði sitt á Pressunni þar sem hann gerir sér mat úr því að fólk tali enn um það að kommúnisminn hafi verið vond stefna. Ég meina hvað er að fólki, það eru heilir tveir áratugir liðnir!

Stefán segir meðal annars. „Maður hélt þó samt að búið væri að kveða þennan draug niður í okkar heimi, með hruni Sovétskipulagsins um 1990. Margir stuðningsmenn kommúnisma á Vesturlöndum höfðu reyndar löngu áður hellst úr lestinni. Tími kommúnismans virtist í meira lagi liðinn.“

Svo fylgir fremur mislukkað myndmál um vofu kommúnismans sem frjálshyggjumenn eiga nú að hafa vakið upp til að beina athyglinni frá því hvað kapítalisminn sé sjálfur illa misheppnaður. Síðan bætir Stefán við:

„En hvers vegna skyldu róttækir frrjálshyggjumenn [sic], eins og Þór Whitehead og Hannes Hólmsteinn, vera að skrifa sagnfræði- og myndabækur um löngu dauða hugmyndafræði? Eða halda ráðstefnur og teboð til að ræða glæpi sem kommarnir frömdu fyrir 70 til 100 árum?

Þeir fengu meira að segja hinn glögga og skemmtilega Egil Helgason til að skenkja tevatni á miðilsfundi um málið í dag.“

Sjötíu til hundrað árum? Sem sagt 1912 til 1942? Er það tímabilið sem illska kommúnismans nær yfir að mati Stefáns Ólafssonar? Það var nú eiginlega ekki byrjað að dreifa kommúnismanum um heiminn að ráði þá. Hvað með allar hreinsanir í lok seinni heimstyrjaldarinnar? Hernám Eystrasaltsríkjanna? Valdarán og kosningasvik í Austur-Evrópu? Innrásina í Ungverjaland 1956 og Tékkóslóvakíu 1968? “Stóra stökkið” hans Mao sem kostaði tugmilljónir lífið? Telur þetta ekki?

Á umræddum „miðilsfundi“ var meðal annars stödd Anna Funder, höfundur bókarinnar Stasiland. Stór hluti þeirrar bókar gerist nú bara í hinum löngu geymda og grafna níunda áratug seinustu aldar, svona um það leyti Red Hot Chilli Peppers og Radiohead voru stofnaðar og Spaugstofan hóf göngu sína. Þeir sem dóu í mótmælunum á torgi hins himneska friðar 1989 eða í Litháen 1991 væru margir í kringum fertugt, fimmtugt í dag. Já, ótrúlegt að menn séu enn að velta sér upp úr þessu!

Það er ekki lengra síðan að kommúnisminn leið undir lok í okkar heimshluta að ég sem er þrjátíu tveggja ára í dag náði að læra það í landafræði á sínum tím að Alþýðulýðveldið Pólland hefði þessi nágrannaríki: Sovétríkin, Tékkóslóvakíu og Austur-Þýskaland. Raunar þurftu sjö ára börnin auðvitað að læra löngu nöfnin: Samband sósíalískra ráðstjórnarríkja, Tékkóslóvakíska Alþýðulýðveldið og Lýðræðislega lýðveldið Þýskaland. Ekki datt mér í hug að þessi kunnátta yrði úreld innan fjögurra ára.

Svo er auðvitað ekki eins og kommúnisminn sé liðinn undir lok. Ekki á Kúbu. Ekki í Norður-Kóreu. Ekki í Kína. Menn kalla sig kommúnista Íslandi án þess að skammast sín fyrir það og alltaf eru menn til í að malda í móinn fyrir þessa stefnu og ættingja hennar. Í ágúst var haldin námskeiðaröð undir merkjum marxismans og heilir fjórir kennarar í þeim síðsumarskóla rötuðu í Víðsjá Ríkisútvarpsins. Eitt námskeiðið fjallaði um þörfina á byltingarsinnuðum stjórnmálaflokki (bylting er ekkert krúttorð, það þýðir “ofbeldi”, fólk er lamið og fóld deyr). Þingmenn mættu á þessa viðburði. Leslistar fyrir nokkur námskeiðanna samanstóðu af verkum Marx og Leníns.

Ég vil ekki nota stór orð en ég verð að viðurkenna að mér finnst þetta pinku skrýtið. En kannski er ég bara svo gamall. Ég meina ég fæddist í kommúnistaríki. Ég hlýt að vera að minnsta kosti sjötugur.