Útvarpsþátturinn Harmageddon

Ég var miðvikudaginn 12. október 2010 í viðtali í þættinum Harmageddon á FM 977. Stjórnendurnir vildu óðir og uppvægir gera upp hrunið og finna sökudólga, ekki síst í Sjálfstæðisflokknum. Ég svaraði því til, að mikilvægast væri að læra af mistökunum, svo að halda mætti fram á við og upp á við. Til þess yrði auðvitað að vita og greina, hver mistökin væru.

Hinar innlendu ástæður hrunsins voru helstar, að fámenn klíka í kringum Jón Ásgeir Jóhannesson lagði undir sig Ísland árin 2004–2008. Hún tæmdi bankana, stjórnaði fjölmiðlunum og braut skráðar og óskráðar reglur viðskiptalífsins. Lesa má um hana í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis og stefnu slitastjórnar Glitnis á hendur henni fyrir dómstóli í New York. Menntamenn, álitsgjafar, embættismenn og stjórnmálamenn vanræktu að veita þessari klíku nauðsynlegt aðhald, enda sumir á mála hjá henni.

Hinar erlendu ástæður hrunsins voru helstar, að íslenska ríkið fékk engar lánalínur á ögurstund, svo að því var um megn að verða bönkunum bakhjarl. Jafnframt beittu Bretar hryðjaverkalögum gegn Íslendingum af fádæma fólsku. Það hefði þeir ekki gert, ef Íslendingar hefðu verið undir verndarvæng Bandaríkjanna, eins og var 1941–2006.

Minnst var á Seðlabankann. Ég fór stuttlega yfir það, sem rannsóknarnefnd Alþingis fann að Seðlabankanum í hruninu. Annað var, að hann hefði ekki stöðvað Icesave-starfsemi Landsbankans. Það hafði hann ekki vald til að gera. Hitt var, að ekki hefðu verið fyllt út rétt eyðublöð, þegar ríkið gerði kauptilboð í Glitni í upphafi hruns. Sú aðfinnsla var svo fáránleg, að hún gat aðeins komið frá opinberum starfsmönnum, sem alltaf hafa verið í skjóli og aldrei þurft að taka ákvarðanir í hita neins leiks.

Hitt er annað mál, að deilt hefur verið með ýmsum rökum á peningastefnu bankans frá 2001. En hver skyldi hafa markað hana? Sá heitir Már Guðmundsson, og hann var ráðinn seðlabankastjóri, löngu áður en umsóknarfrestur um stöðu seðlabankastjóra rann út.

Ég spurði, hvernig á því stæði, að einn maður, Jón Ásgeir Jóhannesson, hefði getað safnað þúsund milljarða skuld í bönkunum án nokkurra persónulegra ábyrgða. Ég spurði, hvernig á því stæði, að Björgólfur Guðmundsson væri gjaldþrota og fjölmiðlar hans hefðu verið teknir af honum, en Jón Ásgeir héldi sumum fyrirtækjum sínum og stjórnaði enn mörgum öflugum fjölmiðlum, eins og sæist best á herferð Stöðvar tvö þessa dagana á hendur slitastjórn Glitnis og þögn Fréttablaðsins um staðreyndir óþægilegar honum.

Ég sagðist ekki trúa því, að stjórnendur Landsbankans og Arion banka hefðu að eigin frumkvæði og á eigin ábyrgð sýnt höfuðpaur hrunsins, Jóni Ásgeiri, slíka linkind. Þeir hlytu að hafa fengið fyrirmæli um það frá forystumönnum ríkisstjórnarinnar.

Ég andmælti því, að setja mætti alla undir sama hatt og Jón Ásgeir og klíkuna í kringum hann. Fjöldi íslenskra auðmanna og bankamanna eru hinir mætustu. Hverri þjóð er nauðsynlegt að eiga menn, sem skapa auð með dugnaði og fyrirhyggju. Hverri þjóð er nauðsynlegt að eiga öfluga banka og góða bankamenn.

Ég minnti á, að lýðskrumarar reyna ætíð að gera sér óvini: Nasistar réðust á Gyðinga, kommúnistar á „auðvaldið“. Nú er reynt að gera alla auðmenn og alla bankamenn að glæpamönnum, vegna þess að Jón Ásgeir og klíkan í kringum hann misnotaði frelsið.   

Það var gaman að ræða við þá tvo ungu og hressu menn, sem þættinum stjórna. Annar þeirra er raunar nemandi minn í stjórnmálafræði, Frosti Logason. Hinn reyndist vera náfrændi minn, Máni Pétursson, dóttursonur Björns Pálssonar á Löngumýri. Eigum við sama langafa, Pál Hannesson á Guðlaugsstöðum, en allir kannast við vísuna um Guðlaugsstaðakynið. Gáfu þeir Frosti og Máni mér engin grið í spurningum, eins og vera ber, og ekki er ég viss, að ég hafi heldur sýnt neina auðmýkt í svörunum.

Fimm örlagarík ár

Ég er þeirrar skoðunar, að sum ár séu mjög örlagarík og mikilvæg, þótt ártalanna sé lítt getið í sögubókum. Hér eru fimm:

1096: Þá hófst opinber skattheimta á Íslandi, en dr. Birgir Þór Runólfsson segir í merkilegri doktorsritgerð, að við það hafi valdajafnvægi í landinu raskast, keppni hafist að því, sem hagfræðingar kalla aðstöðuhagnað, og þjóðveldið sennilega fallið.

1490: Þá var kveðinn upp Píningsdómur, en samkvæmt honum máttu útlendingar ekki hafa hér vetursetu. Þetta merkti, að þéttbýlisþróun tafðist um að minnsta kosti þrjú hundruð ár. Venjulegt alþýðufólk átti aðeins tveggja kosta völ, að gerast ýmist vinnuþý eða leiguliðar eða svelta í hel.

1922: Þá var í fyrsta skipti skráð gengi íslensku krónunnar, en áður hafði hún verið jafngild danskri krónu. Þá hófst tímabil peningalegrar lausungar (sem kann þó nú að vera skárri kosturinn af tveimur vondum).

1941: Þá tóku Bandaríkin okkur undir sinn verndarvæng, og þess vegna gátum við rekið Breta af fiskimiðunum í nokkrum áföngum og þurftum ekki að hafa áhyggjur af öryggi okkar.

2006: Þá sneru Bandaríkin við okkur bakinu og drógu Monroe-línuna vestan við Ísland, en ekki austan við það, eins og eðlilegt er. Eftir það gátu Bretar komið fram við okkur eins og verstu dólgar, jafnvel beitt hryðjuverkalögum gegn okkur. Það hefðu þeir ekki þorað, ef við hefðum notið verndar Bandaríkjanna.

Alþingi felli ákæruna niður vegna gallaðrar málsmeðferðar

Það var stjórnmálahneyksli, þegar 33 þingmenn ákváðu gegn 30 að ákæra Geir H. Haarde fyrir Landsdómi vegna vanrækslu í ráðherrastarfi, en meiri hluti á Alþingi felldi síðan ákæru gegn Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur. Þau Geir og Ingibjörg Sólrún voru oddvitar stjórnarflokkanna fyrir hrun og báru sömu stjórnmálaábyrgð, þótt sjálfur sé ég þeirrar skoðunar, að þau hafi axlað þá ábyrgð og ekki sé tilefni til frekari aðgerða gegn þeim.

Miklu frekar ætti að gefa þeim tækifæri til þess næstu árin að skýra sín sjónarmið og minna á það, að hruninu olli ekki síst sú ákvörðun Breta að beita hryðjuverkalögum gegn Landsbankanum og neita öðrum breskum banka í eigu Kaupþings, Singer & Friedlander, um aðstoð einum breskra banka. Hruninu olli líka að einhverju leyti sú ákvörðun Evrópska seðlabankans og seðlabanka í öðrum grannlöndum að opna ekki lánalínur til Íslands, sem hefði hugsanlega gert íslenska ríkinu kleift að verjast áhlaupi á bankana, einn þeirra eða fleiri, þótt um leið hefði auðvitað verið skipt um eigendur bankanna og stjórnendur.

Með því er ég ekki að gera lítið úr innlendum ástæðum bankahrunsins, svo sem glannaskap bankamanna og andvaraleysi stjórnvalda, heldur minna á, að um margt í aðdraganda hrunsins gátu íslenskir ráðamenn litlu sem engu ráðið.

En svo virðist sem alvarlegir gallar séu á málsmeðferð ákærunnar á hendur Geir H. Haarde. Í lögum og reglum um Landsdóm segir skýrt, að Alþingi eigi að ákveða, hvort ákært sé, sakarefnin skuli vera skýrt afmörkuð í ákærunni og jafnframt valinn saksóknari til að fylgja henni eftir. Þessu verði að vera lokið, áður en þingi sé slitið.

Þessum skilyrðum var ekki fullnægt. Sakarefnin voru ekki skýrt afmörkuð, ekki var jafnframt ákvörðun um ákæru valinn saksóknari til að fylgja henni fram, og þingi var raunar slitið, áður en hann var valinn.

Þegar af þessari ástæðu ber Alþingi hið snarasta að fella ákæruna niður.

Þessi atriði eru engin smáatriði eða aukaatriði. Hugsun löggjafans með Landsdómi er skýr. Sakarefnin á hendur ráðherrum verða að vera augljós, en þess eðlis, að venjulegum lögum verði ekki komið yfir þá. Einn möguleiki gæti til dæmis verið, að ráðherra semdi fáránlega af sér í samningi við erlent ríki, og væru hvatir hans með því þær einar að koma höggi á einhvern stjórnmálaandstæðing. Ég sé ekki, að slíkt athæfi varði neins staðar við skrásett lög, en eflaust ætti þetta að vera refsivert (ef miklir hagsmunir eru til dæmis í húfi), og ætti þá Landsdómur við. En þá gegnir Alþingi öðru hlutverki en venjulegir löggæsluaðilar. Það semur ákæruna, samþykkir hana og velur ákæranda til að fara með hana. Þetta er allt sama ákvörðunin, og verða einstakir þættir hennar vart slitnir hver frá öðrum.

Svo virðist sem sumir þingmenn hafi talið, að þeir væru aðeins að fela einhverjum öðrum að rannsaka og dæma í þessu máli. „Reyna þyrfti á“ ráðherraábyrgð. Svo er ekki. Þeir voru að ákæra. Og þeir áttu aðeins að greiða atkvæði með ákærunni, ef þeir voru sannfærðir um sekt, sakarefnin voru skýrt afmörkuð og ákærandi jafnframt valinn, eins og kveðið er á um, og síðan máttu þeir slíta þingi og ekki fyrr.

Vonandi söðlar meiri hluti Alþingis ekki einu broti á annað.

Mario Vargas Llosa

Það eru mikil tíðindi og góð, að Perúmaðurinn Mario Vargas Llosa hafi fengið Nóbelsverðlaunin í bókmenntum. Hann á þau svo sannarlega skilið. Ég hélt, að gengið yrði fram hjá honum alla tíð (eins og fram hjá Borges hinum argentínska), því að hann er hægri maður, raunar frjálshyggjumaður, en svo reyndist ekki vera. Ég átti í bréfaskiptum við Vargas Llosa fyrir nokkrum árum, enda eigum við marga sameiginlega vini, og lýsti hann þá áhuga á að koma til Íslands. Sérstaklega finnst mér bók hans, La fiesta del chivo eða Geitnaveislan, góð.

Skynsemi eða ofbeldi?

Flestir þeir, sem lögðu leið sína á Austurvöll að kvöldi 4. október 2010, er umræður fóru fram um stefnuræðu forsætisráðherra á Alþingi, voru friðsamir, venjulegir borgarar, sem mótmæla með réttu úrræðaleysi, fumi og fáti ríkisstjórnar, sem hefur aðeins slegið skjaldborg um tvö heimili, þeirra Einars Karls Haraldssonar og Más Guðmundssonar, og lætur hefndarþorsta í garð tveggja fyrrverandi formanna Sjálfstæðisflokksins tefja störf þings og þjóðar að endurreisn hagkerfisins um marga mánuði.

Fámennur hópur reyndi þó að beita ofbeldi á Austurvelli. Í öllum löndum eru einhverjir menn, sem lent hafa utangarðs á sál eða líkama og treysta sér ekki til að leysa úr ágreiningsmálum með frjálsri rannsókn og rökræðu eða með atkvæðagreiðslum, þegar því er að skipta. En við, sem vinnum í háskólum, þar sem skynsemin á að sitja í öndvegi, verðum að mæla öll einum rómi gegn ofbeldi. Það er hreint neyðarrúrræði, til dæmis í stríði, þegar ráðist er á þjóð, og það á vissulega ekki við í venjulegu friðsömu lýðræðisríki, eins og Ísland er og vill vera.

Ólafur Ragnar bíður færis

Ólafur Ragnar Grímsson bíður færis að mynda utanþingsstjórn eins og Sveinn Björnsson gerði 1942. Aðstæður eru um sumt svipaðar nú og 1942. Þá gátu forystumenn stærstu stjórnmálaflokkanna ekki unnið saman vegna „eiðrofsmálsins“ svonefnda (sem er of flókið til að skýra út í nokkrum orðum). Nú geta forystumenn stærstu stjórnmálaflokkanna ekki unnið saman vegna „griðrofsmálanna“ tveggja. Þau eru, hvernig núverandi stjórnarflokkar rufu grið á tveimur fyrrverandi formönnum Sjálfstæðisflokksins. Davíð Oddsson var hrakinn úr Seðlabankanum. Geir H. Haarde var sendur fyrir Landsdóm. Hvort tveggja var valdníðsla. Ólíklegt er, að Sjálfstæðisflokkurinn geti unnið með þessum griðrofum.

Hverja myndi Ólafur Ragnar skipa í utanþingsstjórn, fengi hann til þess færi? Hér er spá um karlana: Már Guðmundsson seðlabankastjóri, Halldór Guðmundsson, fyrrverandi útgáfustjóri, Ólafur Þ. Harðarson prófessor, Andri Snær Magnason rithöfundur, Sigurður G. Guðjónsson hæstaréttarlögmaður, Vilhjálmur Þorsteinsson, forritari og fjárfestir. Nokkrar konur myndu síðan vitanlega sitja í stjórninni.

Ég hef að vísu litla trú á, að þetta gerist. En Ólafur Ragnar er til alls vís, og upplausn er í íslenskum stjórnmálum.

Gleymum aldrei þessum nöfnum

Helgi Hjörvar

Ólína Þorvarðardóttir

Sigríður Ingibjörg Ingadóttir

Skúli Helgason

Pólitísk réttarhöld

Það eru stór, en dapurleg tíðindi, að tillaga um að ákæra Geir H. Haarde fyrir vanrækslu í ráðherrastöðu skyldi fá brautargengi á þingi, þótt ekki munaði að vísu miklu, um leið og tillaga um að ákæra Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur var felld.

Hér er bersýnilega efnt til pólitískra réttarhalda. Hefndarþorsti og hentisemi ráða, ekki vilji til réttlætis. Saklausum manni skal fórnað. Enginn bjóst að vísu við öðru af þingmönnum Vinstri-grænna og Hreyfingarinnar, en það kemur á óvart, að 10 þingmenn Samfylkingarinnar og 5 þingmenn Framsóknarflokksins skyldu taka þátt í þessu óhæfuverki.

Enginn vafi er á því, að Geir verður sýknaður fyrir Landsdómi. Honum voru eflaust mislagðar hendur síðustu misserin fyrir bankahrun, í því miðju og næstu mánuði á eftir, og hann hefur þegar tekið ábyrgð á því með því að hverfa úr stjórnmálum, en hann er enginn glæpamaður.

Mikil er ábyrgð þeirra 33 þingmanna, sem greiddu atkvæði með því að ákæra Geir. Það fólk fór ekki eftir skynsamlegu mati á því, hvaða líkur væru á, að hann yrði sakfelldur fyrir Landsdómi, heldur stjórnmálahagsmunum og sínum verstu hvötum. Þetta fólk sleppur ekki við áfellisdóm sögunnar.