Ný syndaaflausn

Þegar ríkisstjórn breska Verkamannaflokksins lokaði að nauðsynjalausu breskum bönkum í eigu Íslendinga haustið 2008, setti hryðjuverkalög á íslenskar stofnanir og fyrirtæki, greiddi tafarlaust út Icesave-innstæður í Landsbankanum (í stað þess að veita ársfrest til þess, eins og reglur leyfðu) og krafðist þess síðan, að íslenska ríkið endurgreiddi hinu breska alla upphæðina með vöxtum, vildi hópur menntamanna fara að kröfum þeirra. Þau Þorvaldur Gylfason, Stefán Ólafsson, Sigurbjörg Sigurgeirsdóttir og Vilhjálmur Árnason töldu okkur Íslendinga samsek Landsbankanum og þess vegna öll samábyrg um skuldbindingar hans. Hefði verið farið að vilja þeirra, hefði vaxtakostnaðurinn einn numið um 200 milljörðum króna.

Þessi hugmynd um nauðsynlega yfirbót er ekki ný. Líklega hafa engir tveir viðburðir greypst eins í huga þjóðarinnar og Tyrkjaránið 1627 og bankahrunið 2008. Íslendingar vissu í bæði skiptin, að þeir voru hjálparvana, en héldu um leið, að þeir ættu ekki aðra óvini en eld og ís. Þess vegna voru þeir þrumu lostnir. Strax eftir Tyrkjaránið töldu skáld og aðrir menntamenn, að það „hefði ekki verið annað en refsing og reiðidómur guðs fyrir ljótan lifnað manna hér á landi“, eins og Jón Þorkelsson skrifaði í inngangi að safnriti sínu um ránið. Lærdómurinn, sem af þessu mætti draga, væri að iðka góða siði og sækja betur kirkjur, sagði Arngrímur lærði. Einnig þyrfti að refsa óbótamönnum harðar, kvað Guðmundur Erlendsson í Ræningjarímum.

Vilhjálmur Árnason og aðrir spekingar, sem skrifað hafa um bankahrunið, sleppa að vísu öllu guðsorði, en virðast telja hrunið hafa verið refsingu fyrir ágirnd og óhóf bankamanna, sem þjóðin öll hafi tekið þátt í og sé því samsek þeim um. 200 milljarðarnir, sem Icesave-samningarnir hefðu kostað þjóðina, væru nauðsynleg yfirbót. Með þeim fengi hún syndaaflausn. Lærdómurinn, sem af þessu megi draga, sé að iðka góða siði og sækja betur heimspekifyrirlestra Vilhjálms og félaga. Einnig þurfi að refsa óbótamönnum harðar, eins og Þorvaldur Gylfason skrifar vikulega í blað það, sem Jón Ásgeir Jóhannesson gefur enn út og dreifir ókeypis til landsmanna.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 12. ágúst 2017.)

Bernanke um Ísland

Áhugi sumra fræðimanna á bankahruninu 2008 virðist einskorðast við að leita uppi innlenda sökudólga og gera að þeim hróp, ekki reyna að skýra hina flóknu atburðarás. Til dæmis voru minningar örlagavaldsins Alistairs Darlings, fjármálaráðherra Breta, ekki einu sinni til á Þjóðarbókhlöðunni, fyrr en ég gerði ráðstafanir til að útvega þær. Margt er þar misjafnt sagt um Ísland. Annað dæmi er, að minningar Bens Bernankes, seðlabankastjóra Bandaríkjanna, Hugur til verka (The Courage to Act), eru enn ekki til á Þjóðarbókhlöðunni, og skrifar hann þar þó um Ísland.

Bernanke segir (bls. 349): „Sum lítil lönd með stóra banka voru þess vanmegna að halda áfram ein síns liðs. Til dæmis var Ísland með sína 300 þúsund íbúa bækistöð þriggja stórra banka, og teygði starfsemi þeirra sig til annarra Norðurlanda, Bretlands og Hollands. Í öndverðum október höfðu allir þrír bankarnir fallið, svo að hluthafar (aðallega innlendir) og skuldabréfaeigendur (aðallega erlendir) misstu allt sitt. Við höfðum eins og Evrópski seðlabankinn og Englandsbanki hafnað beiðni Íslands um gjaldeyrisskiptasamninga. Íslenskar og bandarískar fjármálastofnanir voru í litlum tengslum, og vandi bankanna var hvort sem er of stór til þess, að hann yrði leystur með gjaldeyrisskiptasamningum.“

Að vísu misstu skuldabréfaeigendur ekki allt sitt. Talsvert fékkst upp í kröfur þeirra. En sú ábending Bernankes, að lítil tengsl hefðu verið milli íslenskra og bandarískra fjármálastofnana, vekur upp þá spurningu, hvers vegna evrópskir seðlabankar vildu þá ekki veita hinum íslenska aðgang að lausafé. Mikil tengsl voru milli íslenskra og evrópskra fjármálastofnana. Hvað sem því líður, var vandinn ekki of stór á bandarískan mælikvarða: Ef þriggja milljarða dala samningur hefði ekki dugað, þá hefði átt að gera tíu milljarða dala samning. Á meðan Ísland var hernaðarlega mikilvægt, hefðu Bandaríkjamenn ekki hikað við: Eftir stríð fékk Ísland tvöfalt meiri Marshall-aðstoð á mann en Holland, sem þá lá í rústum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 19. ágúst 2017.)