Ártíð Ólafs Thors

o_769_lafurthors.jpgHálfrar aldar ártíð Ólafs Thors var haldin hátíðleg á dögunum. Tveir menn sögðu mér, hvor í sínu lagi, að Ólafur hefði orðið forsætisráðherra í hvaða landi sem er. Þeir voru dr. Benjamín Eiríksson, hagfræðingur og bankastjóri, og Magnús Óskarsson borgarlögmaður. Ólafur rak útgerðarfyrirtækið Kveldúlf ásamt föður sínum og bræðrum og fór fyrst í framboð 1921 með þeim Jóni Þorlákssyni verkfræðingi og Einari H. Kvaran rithöfundi. Hann vakti þegar athygli. Þá sagði Jón Thoroddsen yngri, sem var ákafur jafnaðarmaður: „Einn selur sement, annar saltfisk og hinn þriðji sannfæringuna.“ Magnús Jónsson guðfræðidósent sagði þá á almennum kjósendafundi, að nú tíðkaðist sama aðferð og hjá laxveiðimönnum. Jón Þorláksson væri ryðgaði öngullinn, en Ólafur Thor girnilega flugan. Náði Jón kjöri, enda skipaði Ólafur þriðja sæti listans.

Ólafur var fyrst kjörinn á þing í Gullbringu- og Kjósarsýslu 1926. Lét hann strax að sér kveða á þingflokksfundum, og sagði Hákon Kristófersson í Haga háðslega: „Það er naumast okkur hefur bæst liðsaukinn!“ Minnir þetta á, þegar Sigurður Bjarnason frá Vigur var fyrst kjörinn á þing 1942. Hann hafði skrifað fyrir kosningar, að Alþingi þyrfti að endurheimta virðingu sína. „Og ætlar þú að vinna það afrek?“ spurði Ólafur. Allir þekkja gamansöguna af því, að Ólafur kom stundum seint á nefndarfundi fyrstu ár sín á þingi. Pétur Ottesen sagði þá við hann: „Ólafur, þú virðist fjandakornið ekki fara á fætur fyrr en um hádegið!“ Ólafur var fljótur til svars: „Það mundir þú nú líka gera, ef þú værir kvæntur henni Ingibjörgu minni!“ Kona Ólafs var Ingibjörg, dóttir Indriða Einarssonar, hagfræðings og leikskálds.

Ólafur Thors var hressilegur í framkomu. Eitt sinn var Benjamín Eiríksson staddur inni hjá honum og von á öðrum manni í heimsókn. Ólafur hreyfði hendur eins og hann væri að leika á fiðlu og sagði við Benjamín: „Ja, hvaða lag á ég nú að leika fyrir hann þennan?“ Gamall andstæðingur Ólafs, Jónas Jónsson frá Hriflu, sagði líka eitt sinn: „Það er einkennileg tilviljun, að hinn kunni hugsjónamaður íslenskrar leikmenntar, Indriði Einarsson, skyldi hafa átt að tengdasonum tvo mestu leikara á Íslandi, þá Jens Waage og Ólaf Thors.“ En þrátt fyrir allan sinn grallaraskap var Ólafur alvörugefinn maður, lífsreyndur, ráðríkur og vandur að virðingu sinni. Hann gaf dótturdóttur sinni gott ráð: „Ekki eyða ævinni í að sjá eftir eða kvíða fyrir.“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 7. febrúar 2015.)

 


Málstaður Íslendinga

Eflaust hefur einhverjum brugðið, þegar spekingar úr Háskólanum átöldu mig fyrir að taka málstað Íslendinga í deilum við Breta. Háskóli Íslands var stofnaður á hundrað ára afmæli Jóns Sigurðssonar, 17. júní 1911, vegna þess að þjóðin undi því ekki, að íslenskir háskólanemar þyrftu að læra danska sögu, danskar bókmenntir, dönsk lög. Þjóðin vildi, að þeir lærðu íslenska sögu, íslenskar bókmenntir, íslensk lög. Einar Arnórsson lagaprófessor setti saman bækur um tilkall Íslendinga til sjálfstæðis. Sigurður Nordal íslenskuprófessor skilgreindi í skrifum sínum íslenska þjóðarvitund. Ágúst H. Bjarnason heimspekiprófessor fræddi lesendur á vandaðri íslensku um helstu afrek mannsandans. Sagnfræðikennarar lýstu baráttu Íslendinga við erlent vald, allt frá því að Haraldur blátönn þreifaði hér fyrir sér og síðan Ólafur digri.

Allir þingmenn skrifuðu undir ávarp til Kristjáns IX. Danakonungs árið 1873, þar sem sagði: „Saga vor á hinum liðnu öldum, frá því er landið fyrst byggðist, sem að ári eru 1000 ár, sýnir ljóslega, að það er frelsið, sem hefur veitt þjóð vorri fjör og afl, fylgi og framtak í öllum greinum, en að það er ánauð og ófrelsi, sem hefur deyft hana og kúgað.“ Og íslenska samninganefndin 1918 lagði fram yfirlýsingu á fyrsta fundinum með Dönum 1. júlí 1918, þar sem sagði: „Þessi atriði, sérstök tunga og sérstök menning, teljum vér skapa oss sögulegan og eðlilegan rétt til fullkomins sjálfstæðis.“ Fræg eru einnig vísuorð Snorra Hjartarsonar: „Land, þjóð og tunga, þrenning sönn og ein, þér var ég gefinn barn á móðurkné.“ Og enn orti skáldið: „Ísland, í lyftum heitum höndum ver ég heiður þinn og líf gegn trylltri öld.“

Lítt hefði þá Jón Sigurðsson, Einar Arnórsson, Sigurð Nordal, Ágúst H. Bjarnason og Snorra Hjartarson grunað, að það yrði sagt mönnum til hnjóðs, að þeir verðu í lyftum heitum höndum heiður Íslands. Því síður hefði þá grunað, að sumir íslenskir menntamenn vildu frekar feta í fótspor Ditmars Blefkens, sem sagði það helst frá Íslendingum, að þeir væru latir og lúsugir, en Arngríms lærða, sem varði þjóð sína með oddi og egg. Berlegast kom þetta í ljós í Icesave-deilunni við Breta, þegar margir spekingar úr Háskólanum tóku málstað Breta. En hvað var unnið við að stofna íslenskan háskóla í því skyni að hætta að læra dönsk lög, ef átti aðeins að skipta þeim út fyrir bresk lög?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 31. janúar 2015.)


Bandarísk leyniskjöl um Ísland

Þau skjöl bandarískra sendimanna, sem prófessor Þór Whitehead gróf upp fyrir mörgum árum í söfnum vestra, sýndu takmarkaðan skilning þeirra á íslenskum aðstæðum og höfðu að geyma ýmsar missagnir. Til dæmis töldu Bandaríkjamenn árin 1941–1944, að íslenskir sósíalistar væru bestu vinir þeirra. Stalín hafði þá skipað sósíalistum að leggja Bandaríkjamönnum allt það lið, sem þeir mættu, vegna þess að Bandaríkin veittu Stalín ómetanlega aðstoð eftir árás Hitlers á Rússland sumarið 1941. Jafnframt vanmátu Bandaríkjamenn hinn snjalla stjórnmálamann Ólaf Thors og misskildu hrapallega, þegar hann brá fyrir sig gamansemi. Hlustuðu þeir því vandlegar á ýmsa óvildarmenn Ólafs.

Svipað er að segja um Wikileaks-skjölin frá 2007–2009, sem birtust fyrir nokkru, en þau eru leyniskjöl úr bandaríska utanríkisráðuneytinu, sem laumað var á Netið. Davíð Oddsson var traustasti vinur Bandaríkjanna á Íslandi og átti sinn þátt í því, að Íslendingar skipuðu sér í raðir hinna viljugu þjóða í Íraksstríðinu 2003. Hann myndaði góð tengsl við þrjá Bandaríkjaforseta, Bush-feðga og Clinton, eins og ég get borið vitni um úr ferð til Washington-borgar í júlí 2004, þegar við sungum afmælissöng fyrir Bush yngri í sporöskjulaga skrifstofunni. Davíð hafði hins vegar ekki mikinn tíma til að sitja að skrafi við erlenda skrifstofumenn í sendiráðum, sérstaklega ekki eftir að hann varð seðlabankastjóri í október 2005. Í Wikileaks-skjölunum er talað heldur óvinsamlega um Davíð, og greina kunnugir þar bergmál radda úr Samfylkingunni.

assad_isg_2008.jpgÍ Wikileaks-skjölunum er hins vegar talað vel um Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur, utanríkisráðherra 2007–2009, þrátt fyrir að hún gengi oft þvert gegn sjónarmiðum og hagsmunum Bandaríkjanna. Til dæmis tók hún eindregna afstöðu með Palestínumönnum gegn Ísrael og heimsótti Assad Sýrlandsforseta í júní 2008, jafnframt því sem hún sendi eitt sinn fulltrúa sinn til Írans (í því skyni að reyna að fá stuðning landsins við hið fráleita framboð Íslands til öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna). En líklega er skýrasta dæmið um það, hversu skeikult mat bandarískra sendimanna á íslenskum aðstæðum var, að þeir töldu Jón Guðna Kristjánsson, umsjónarmann Spegilsins í Ríkisútvarpinu, heppilegasta manninn til að fara í fræðslunámskeið um Afganistan til Washington-borgar vorið 2007.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 24. janúar 2015.)


Heimildagildi opinberra skjala

Við Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur ræddum um heimildagildi opinberra skjala og ýmislegt fleira á fróðlegum og fjölsóttum fundi í Háskólanum miðvikudaginn 14. janúar 2015. Þar var meðal annars vikið að Wikileaks-skjölunum, og benti ég á, að í þeim væri að finna staðfestingu á því, að Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn neitaði að afgreiða áætlun um endurreisn íslenska hagkerfisins, nema Íslendingar létu undan Icesave-kröfu Breta (sem var jafnan kölluð Icesave-skuld Íslendinga í fréttum Ríkisútvarpsins). Ég kvað líka ýmis skjöl úr bandaríska sendiráðinu sýna, að þar á bæ hefðu menn helst umgengist vinstri menn: greining sendiráðsins á aðstæðum bergmálaði sjónarmið þeirra. Og ef til vill öfugt: Sendiráðsmenn hættu til dæmis að tala við Styrmi Gunnarsson ritstjóra, eftir að hann gagnrýndi viðskilnað Bandaríkjamanna við Íslendinga árið 2006, þegar varnarsamstarfið var rofið. Vildu þeir aðeins heyra kurteisishjal?

Í Wikileaks-skjölunum má meðal annars lesa, að bandaríska sendiráðið hafi árið 2007 valið Jón Guðna Kristjánsson, fréttamann á Ríkisútvarpinu, til að fara í fræðsluferð um Afganistan til Washington og Brüssel (ekki til sjálfs Afganistans, eins og misskilja mátti af glæru í fyrirlestri mínum). Jón Guðni væri virtur fréttamaður, og Spegillinn, sem hann hefði umsjón með, væri einn áhrifamesti fréttaþáttur landsins. Síðan var vitnað í samtöl sendiráðsmanna við Jón Guðna, sem hefði áhuga á að skýra fyrir íslenskum hlustendum hina flóknu atburðarás í Afganistan. Höfð voru eftir ýmis sjónarmið Jóns Guðna. Þegar Jón Guðni var síðar spurður um þetta opinberlega, aftók hann, að hann hefði haft eitthvert samband við sendiráðið. Þetta væri uppspuni þess. Hann hefði verið valinn af Ríkisútvarpinu til að fara í þessa fræðsluferð um Afganistan. Hver hefur rétt fyrir sér? Þetta er ef til vill eitt dæmið um það, sem Guðni Th. Jóhannesson benti á í fyrirlestri sínum, að skýrslur erlendra sendimanna þurfa ekki að segja alla söguna. En fróðlegast kann þó að vera, að bandaríska sendiráðið skyldi hafa slíkt dálæti á umsjónarmanni Spegilsins, sem gárungarnir kalla Hljóðviljann.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 17. janúar 2015.)


Nýjar heimildir?

Dr. Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur birti í síðasta hefti Sögu fróðlega ritgerð um nýjar heimildir um íslenska bankahrunið. Þær eru annars vegar wikileaks-skjöl, aðallega skýrslur bandaríska sendiráðsins á Íslandi til utanríkisráðuneytisins í Washington-borg, hins vegar skjöl, sem Guðni aflaði sér fyrir skömmu úr breska utanríkisráðuneytinu með skírskotun til upplýsingalaga.

Guðni viðurkennir, að heimildagildi slíkra erlendra skjala er oft takmarkað, því að höfundarnir eru oft að hugsa um eigin hagsmuni frekar en að segja söguna, eins og hún var. Hann telur hins vegar, að wikileaks-skjölin veiki frekar en styrki þá kenningu, sem hann ber mig og Styrmi Gunnarsson fyrir, að bandarískir ráðamenn „hafi ýtt Íslendingum út á kaldan klaka, vitandi vits“. Mín kenning er að vísu önnur. Íslendingar voru skildir eftir úti á köldum klaka, en ekki ýtt þangað. Fyrir henni hef ég ýmis rök. En mér finnast wikileaks-skjölin aðallega sýna, við hverja bandarískir sendimenn töluðu helst: fólk í Samfylkingunni. Það hafði nógan tíma og mikla ánægju af masi. Því er við að bæta, að Guðni kemst að þeirri niðurstöðu með því að skoða wikileaks-skjölin, að líklega hafi Davíð Oddsson ekki afflutt samtal sitt við rússneska sendiherrann að morgni 7. október. Rússalánið hafi staðið Íslendingum til boða. Fyrir þessu hef ég líka sjálfstæðar heimildir.

Skjölin frá breska utanríkisráðuneytinu, sem Guðni aflaði sér, eru frekar rýr í roðinu, vegna þess að svo margt er þar yfirstrikað. Þó telur hann þau veita vísbendingu um, að bresk stjórnvöld hafi ekki beitt hryðjuverkalögunum á Íslendinga vegna þeirra ummæla Davíðs Oddssonar seðlabankastjóra að kvöldi 7. október 2008, að Íslendingar ætluðu sér ekki að greiða „skuldir óreiðumanna“. Því hafa Ólafur Arnarson og fleiri haldið fram. Raunar þarf ekki að hrekja þá kenningu þeirra, því að breskir ráðamenn hafa sjálfir aldrei notað þá skýringu, heldur jafnan vísað í samtöl sín við íslenska ráðamenn. Einnig virðast þeir hafa misskilið neyðarlögin frá 6. október 2008.

Við Guðni ræðum, hvaða ljósi nýjar heimildir bregða á bankahrunið 2008, meðal annars Rússalánið, starfsemi sendiráða Breta og Bandaríkjamanna á Íslandi, hryðjuverkalögin bresku og sjónvarpsviðtalið við Davíð Oddsson, á fundi í Háskólatorgi Háskóla Íslands, stofu HT-101, miðvikudaginn 14. janúar kl. 12-13.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 10. janúar 2014.)


Nokkuð að iðja

Fræg eru orð Árna Magnússonar handritasafnara: „Svo gengur það til í heiminum, að sumir hjálpa erroribus á gáng, og aðrir leitast síðan við að útryðja aftur þeim sömu erroribus. Hafa svo hverir tveggja nokkuð að iðja.“ Því miður má finna dæmi um fyrrnefndu iðjuna í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis á bankahruninu, sem kom út 2010. Af einhverjum ástæðum eru þar ýmsar fullyrðingar settar á blað, án þess að þær séu sannreyndar eða prófaðar saman við annað efni úr skýrslunni.

Til dæmis er á 40. bls. í 20. kafla þetta haft eftir Jóni Ásgeiri Jóhannessyni um samtöl bankamanna á öndverðu ári 2008: „Á öðrum stað í heiminum, miklu sunnarlegra, var haldin veisla þar sem var skipulagt ákveðið módel sem var það að Landsbankinn og eigendur Landsbanka og Kaupþings voru komnir að niðurstöðu um það, það væri í raun ekki hægt að gera neitt af viti nema að Glitni væri skipt upp á milli þeirra.“ Þessum stóru orðum er hvergi fylgt eftir í skýrslunni. Ég hef rætt við ráðamenn Landsbankans og Kaupþings á þessum tíma, og enginn kannast við þetta. Hins vegar kemur einmitt fram í skýrslunni, að þeir Sigurjón Þ. Árnason, Hreiðar Már Sigurðsson og Jón Ásgeir Jóhannesson (sem var raunar hvorki bankastjóri né bankaráðsmaður í Glitni) ræddu eitt sinn saman um þann möguleika, að Kaupþing og Landsbankinn keyptu saman Glitni, en fundurinn leystist upp í hávaðarifrildi um, hver ætti að kaupa hvað. Þessi saga Jóns Ásgeirs um veislu suður í löndum er bersýnilega hugarórar, og má velta því fyrir sér, hvort hið sama eigi við um fleiri samsæriskenningar hans.

Annað dæmi er, að á 140. bls. í 20. kafla er þetta haft eftir Össuri Skarphéðinssyni um fund aðfaranótt mánudagsins 6. október: „Þar eru þrír prúðbúnir og vel mæltir yfirstéttar Bretar frá J. P. Morgan sem hafði verið ráðinn sem sérstakur ráðgjafi Seðlabankans.“ En af þessum þremur mönnum var aðeins einn breskur, Michael Ridley, og hann var ekki úr neinni yfirstétt, þótt hann talaði óaðfinnanlega ensku. Einn var Svíi, Johan Bergendahl, og einn bandarískur, Gary Weiss. Ýmislegt annað er haft eftir Össuri í skýrslunni, og má spyrja, hvort það sé eins óáreiðanlegt.

Í þessum tveimur dæmum hefur rannsóknarnefndin hjálpað „erroribus“ á gang, og verða síðan aðrir að leitast við að „útryðja aftur þeim sömu erroribus“. Hafa þá hvorir tveggja nokkuð að iðja.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 27. desember 2014.)


Marx og Engels um Íslendinga

karl-marx-in-shades.jpgÍslenskum marxistum brá nokkuð, þegar ég upplýsti í Morgunblaðinu 17. febrúar 1979, að í miklu austur-þýsku ritsafni þeirra Karls Marx og Friðriks Engels væri á einum stað minnst á Íslendinga og heldur sneytt að þeim. Það var í ómerktri grein eftir Engels í Nýja Rínarblaðinu (Neue Rheinische Zeitung) 10. september 1848, en Marx var ritstjóri. „Norðurlandahugsjónin er ekkert annað en hrifning af hinni ruddalegu, óþrifnu, fornnorrænu sjóræningjaþjóð,“ skrifaði Prússavinurinn Engels um vopnahlé Dana og Prússa, en rætt hafði verið um það, að aðrar Norðurlandaþjóðir kæmu Dönum til hjálpar gegn ofureflinu. „Íslendingar töldu allar þjóðirnar þrjár úrkynjaðar, enda er sú þjóð auðvitað mesta Norðurlandaþjóðin, sem er frumstæðust og líkust hinni fornnorrænu í öllum siðum og háttum.“ Árni Bergmann svaraði því til í Þjóðviljanum, að Halldór Laxness lýsti Íslendingum svipað í Gerplu.

Óskar Bjarnason gróf síðan upp nokkur ummæli Marx og Engels um Íslendinga, sem ekki höfðu birst á prenti að þeim lifandi. Í lok fyrsta kafla Þýsku hugmyndafræðinnar skrifuðu þeir kumpánar veturinn 1845–1846 um ýmsa nýja siði, sem landnemar flytji með sér, áður en þeir hafi rutt eldri siðum úr vegi. „Þetta gerist í öllum nýlendum, nema þær séu einvörðungu bækistöðvar hers eða verslunar. Dæmi um þetta eru Karþagó, grísku nýlendurnar og Ísland á 11. og 12. öld.“ Hér minntust þeir fremur vinsamlega á Ísland. En í desember 1846 skrifaði Engels einum vini sínum frá París, að ekki væri hann hrifinn af Norðurlandaþjóðum. „Svíar lítilsvirða Dani sem þýsk-mengaða, úrkynjaða, rausgjarna og veikgeðja. Norðmenn fyrirlíta fransk-mengaða Svía með sinn aðal og gleðjast yfir því að í Norge sé einmitt þetta sama fávísa bændaþjóðfélag og á tímum Knúts ríka. Þeir eru aftur á móti svívirtir af Íslendingum, sem enn tala alveg sömu tungu og þessir subbulegu víkingar frá anno 900, súpa lýsi, búa í jarðhýsum og þrífast ekki nema loftið lykti af úldnum fiski. Ég hef oftsinnis freistast til þess að vera stoltur af því að vera þó ekki Dani, hvað þá Íslendingur, heldur bara Þjóðverji.“ Þessa skoðun endurtók Engels síðan í blaðagreininni, sem ég rifjaði upp 1979.

Loks er þess að geta, að Bruno nokkur Bauer heimsótti Marx í Lundúnum 12. desember 1855. Þegar Bauer sagði, að enska hefði spillst af frönsku, svaraði Marx, eins og hann skrifaði síðar Engels: „Ég tjáði honum þá til huggunar, að Hollendingar og Danir segðu það sama um þýskuna og að „Íslendingar“ væru hinir einu sönnu ómenguðu piltungar.“ Og þá vitum við það.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 20. desember 2014.)


Bloggfærslur 6. júní 2015

Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikið á Javascript til að hefja innskráningu.

Hafðu samband