Þrisvar boðið Ísland

Hinrik VIII af Tudor-ætt er kunnastur fyrir að hafa kvænst sex sinnum og slitið tengsl biskupakirkjunnar við páfadóm. En hann sýslaði einnig talsvert um Ísland, á meðan hann ríkti á Englandi 1509-1547, enda leituðu margir Englendingar hingað norður. Til dæmis er þess getið árið 1528, að 149 fiskiskip sæktu Íslandsmið, en fiskiskipafloti Englendinga var þá um 440 skip. Það er í frásögur færandi, að Danakonungar buðu Hinrik VIII Ísland þrisvar, en hann hafnaði öllum boðunum.

Fyrst sendi Kristján II erindreka til Hinriks árið 1518 og bað um 100 þúsund flórína lán gegn veði í Íslandi og Færeyjum (en flórínur voru gullpeningar, kenndir við borgina Flórens, og hafði hver að geyma 3,54 g skíragulls; miðað við núverandi gullverð næmi þessi upphæð nú um 14 milljónum Bandaríkjadala). Ekki varð af viðskiptunum, en þó voru gerð drög að lánasamningi.

Kristján II var valtur í sessi og varð árið 1523 að flýja ríki sitt. Eitt síðasta verk hans áður var að senda nýjan hirðstjóra til Íslands, Týla Pétursson, sem hafði gegnt embætti hér áður, 1517-1520, og þótt óeirðasamur. Týla kom illa saman við hirðstjórann, sem fyrir var á Bessastöðum, Hannes Eggertsson, en auk þess lék sá grunur á, að Týli ynni að því að koma landinu undir Englandskonung. Var Týli dæmdur óbótamaður á Alþingi um sumarið, og lét Hannes Eggertsson höggva hann þá um haustið. Þegar Hinrik konungur spurði aftöku Týla til Lundúna, tilkynnti hann Kristjáni konungi í desember 1523, að hann hefði alls engan áhuga á því að ríkja yfir þessu landi.

Ári síðar, 1524, reyndi Kristján II aftur að fá lán hjá Hinrik VIII með veði í Íslandi og Færeyjum, en fékk engar undirtektir, enda landflótta.

Einn af eftirmönnum Kristjáns II á konungsstóli í Danmörku, Kristján III, reyndi síðan 1535 að bjóða Hinrik VIII Ísland gegn láni og stuðningi í erjum, sem hann átti þá í, svokölluðu Greifastríði, en Englandskonungur vísaði boðinu á bug. Hinrik VIII hefði viljað eignast virki við Eyrarsund, en hafði alls engan áhuga á hinni hrjóstugu eyju langt út á Atlantshafi, þótt þúsundir þegna hans veiddu þar fisk á hverju ári.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 27. júní 2015.)

Ritdómur minn í European Political Science

Nú hefur ritdómur minn um tvær hrunbækur á ensku birst í vefútgáfu tímaritsins European Political Science og mun síðar birtast í pappírsútgáfu þess. Þær eru Bringing down the banking system eftir Guðrúnu Johnsen og Iceland and the international financial crisis: Boom, bust and recovery eftir Eirík Bergmann.

Ég varð að stytta umsögnina um bók Guðrúnar talsvert frá fyrstu drögum, því að þar var löng upptalning á fjöldanum öllum af villum, sem hafa því miður flækst inn í hana. Bók Eiríks er áreiðanlegri heimild um bankahrunið, þótt auðvitað sé sannleikskjarni í kenningu Guðrúnar um, að íslenskir bankamenn hafi farið allt of geyst. Hún sýnir fram á það í bók sinni, að íslenskir bankar virtust hafa ótakmarkað lánstraust í erlendum bönkum og að hópur íslenskra auðmanna virtist hafa ótakmarkað lánstraust í íslenskum bönkum. Afleiðingin varð ótrúleg lánsfjárbóla árin 2004–2008.

En skýra þarf, hvers vegna íslenskir bankar nutu lánstrausts. Guðrún gefur í skyn eðlilegt svar, sem má líka finna í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis, ef grannt er skoðað: Stjórn fjármála og peningamála þótti svo traust árin 1991–2004, að orðspor Íslands varð gott og með því lánstraust íslenskra fyrirtækja. 

Guðrún skýrir hins vegar í raun ekki, hvers vegna fámennur hópur auðmanna undir forystu Jóns Ásgeirs Jóhannessonar virtist njóta ótakmarkaðs lánstrausts í íslensku bönkunum. Ég hygg, að ein meginskýringin sé yfirburðastaða Jóns Ásgeirs í þjóðlífinu, eftir að hann hafði unnið fjölmiðlafrumvarpsmálið með fulltingi forseta Íslands og réð yfir öllum helstu fjölmiðlum landsins, jafnframt því sem allt virtist verða að gulli, sem hann snerti í atvinnulífi og á fjármálamarkaði. Hann virtist vera í senn Hearst blaðakóngur og Soros fjármálasnillingur.

Hér eru tölur úr skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis, en þær sýna, hvernig útlán bankanna skiptust á hópana þrjá, sem rannsóknarnefnd Alþingis taldi skipta mestu máli í fjármálalífinu. Þar sést, að Baugsklíkan var í sérflokki:

 

 

 

Áhrifamikill ræðumaður

Á ráðstefnu Evrópusamtaka frjálshyggjustúdenta, sem ég flutti á fyrirlestur 11. apríl 2015, var líka Daniel Hannan, Evrópuþingmaður Íhaldsflokksins og ritari AECR, Evrópusamtaka íhaldsmanna og umbótasinna. Enginn efast um, að hann sé góður ræðumaður. Vald hans á enskri tungu er til fyrirmyndar, eins og hér má sjá:

Gríska kreppan: Við Gylfi og Ragnar

Hér er rætt við okkur dr. Gylfa Magnússon dósent og dr. Ragnar Árnason prófessor um grísku kreppuna og afstöðu Evrópusambandsins:

Drengskapur tveggja Breta

Tveggja viðburða í Háskóla Íslands verður lengi minnst. Hinn fyrri var málþing undir heitinu „Icesave. Ýmis álitaefni“ í hátíðasal 2. apríl 2011, nokkrum dögum fyrir síðari þjóðaratkvæðagreiðsluna um málið. En álitaefnin voru ekki fleiri en svo, að allir frummælendur voru hlynntir Icesave-samningnum: Þórólfur Matthíasson, Gylfi Magnússon, Sigurbjörg Sigurgeirsdóttir, Gylfi Zoëga og fleiri. Þegar ég frétti af þessum fundi, bauðst ég skriflega til að hafa framsögu og reifa rökin gegn samningnum. Mér var ekki svarað.

Síðari viðburðurinn var fyrirlestur Davids Milibands um „framtíð Evrópu“ í hátíðasal 26. september 2012. Miliband var utanríkisráðherra Verkamannaflokksstjórnarinnar, sem hafði sett hryðjuverkalög á Íslendinga haustið 2008 og reynt að svelta þjóðina til að greiða skuld, sem hún hafði ekki stofnað til. Fyrir fyrirlesturinn hafði Miliband tilkynnt í viðtali í Morgunblaðinu, að hann vildi ekki ræða samskipti Íslendinga og Breta haustið 2008. Virtu fundargestir í hátíðasal það og spurðu aðeins meinlausra spurninga, jafnvel kunnir orðhákar eins og Mörður Árnason.

Þótt sumir Íslendingar hefðu kysst á vöndinn, voru til Bretar, sem töldu ódrengilegt að hafa beitt honum á fámenna og varnarlausa vinaþjóð. Daniel Hannan, rithöfundur og Evrópuþingmaður fyrir Íhaldsflokkinn, skrifaði grein í The Times 15. október 2008, þar sem hann sagði ófyrirgefanlegt að hafa beitt hryðjuverkalögunum á Íslendinga. Hann benti á, að Gordon Brown hefði réttlætt beitingu þeirra með því, að Ísland ætlaði að hlaupast undan skuldbindingum sínum. En íslenskir ráðamenn hefðu sagst ætla að standa við allar skuldbindingar sínar. Árásin á Ísland væri merki um hugleysi, ekki hugrekki.

Dr. Eamonn Butler, forstjóri Adam Smith-stofnunarinnar og höfundur fjölmargra rita um stjórnmál og efnahagsmál, baðst afsökunar á framkomu Verkamannaflokksstjórnarinnar fyrir hönd breskra Íslandsvina á bloggi sínu á vefsvæði Telegraph 16. október 2008. Hann benti á, að bresk stjórnvöld hefðu að ástæðulausu lokað KSF, dótturfélagi Kaupþings í Lundúnum, því að deilan við íslensk stjórnvöld snerust aðeins um innstæður í útibúi Landsbankans í Bretlandi. Um þá Hannan og Butler á íslenska orðið „drengskapur“ best.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 20. júní 2015. Á neðri myndinni er dr. Eamonn Butler lengst t. v. fremst, á ráðstefnu í Reykjavík 7. október 2013.)

Gunnar Smári: Óvæntur siðapostuli

Þeir Gunnar Smári Egilsson og Jakob Bjarnar Grétarsson veifa sigri hrósandi á Facebook framan í mig einhverjum erlendum blaðagreinum um, að kapítalisminn sé misheppnaður. Ég svaraði þeim þar svo:

Ég þarf raunar ekki eitt þúsundustu fréttina gegn kapítalismanum til að sannfæra mig um eitt eða neitt, einhverja misjafnlega nákvæma endursögn á skýrslu. Ég hef reynslu síðustu tvö hundruð ára á Vesturlöndum. Ég hef samanburðinn á Ástralíu (kapítalisma) og Argentínu (populisma), á Singapúr (kapítalisma) og Jamaíku (populisma), á Vestur-Þýskalandi (kapítalisma) og Austur-Þýskalandi (sósíalisma), á Suður-Kóreu (kapítalisma) og Norður-Kóreu (sósíalisma). Og ég hef reynsluna á Íslandi frá 1991 til 2004, þegar ég hafði ef til vill einhver áhrif. Þá bötnuðu lífskjör stórkostlega og frelsi jókst. Þetta var fyrir lánabóluna. Þetta var ekki velmegun tekin að láni.

Árið 2004 var Ísland eitthvert besta land í heimi til að búa í samkvæmt öllum alþjóðlegum samanburðartölum. Síðan náðu auðjöfrarnir völdum þetta ár og stjórnuðu landinu til 2008. Þá tók klíkukapítalisminn við af markaðskapítalismanum. Þá hófst lánabólan, sem síðan sprakk með ósköpum. Einn af helstu pennum auðjöfraklíku Jóns Ásgeirs Jóhannessonar var einmitt Gunnar Smári Egilsson, sem nú hefur óvænt tekið að sér hlutverk vandlætara og siðapostula yfir kapítalismanum. Við skulum bera saman afkomuna á Íslandi 1991–2004, sem ég legg undir, og afkomu Nyhedsavisen í Danmörku, sem hann getur lagt undir. Tapið á því blaði á aðeins tveimur árum nam um 450 milljónum danskra króna eða um níu milljörðum íslenskra króna á núverandi gengi. Þetta var meira en tíu milljónir ísl. kr. á dag!

Við Davíð, Björn og Kjartan héldum upp á myndun ríkisstjórnar Davíðs 30. apríl 1991 á Hótel Holti. Þeir Gunnar Smári og Jón Ásgeir Jóhannesson héldu upp á prentun fyrstu eintakanna af Nyhedsavisen á Café Victor í Kaupmannahöfn 5. október 2006 (og þá var drukkið svo ákaft (ekki þó Gunnar Smári), að hópurinn varð of seinn og missti af því, þegar prentvélarnar voru ræstar). Við Davíð og félagar getum litið stoltir um öxl á árin 1991–2004, áður en klíkukapítalisminn tók völdin á Íslandi. Geta Gunnar Smári og Jón Ásgeir horft stoltir um öxl á árin 2004–2008?

Enn er ég kominn á Youtube

Hér er á Youtube fyrirlestur sá, sem ég flutti í Berlín 11. apríl 2015 á fundi Evrópusamtaka frjálshyggjustúdenta um kynni mín af þremur helstu hugsuðum tuttugustu aldar, þeim Hayek, Popper og Friedman.

Andersen skjölin

Hvort sem menn eru sammála Eggerti Skúlasyni um allt í hinni nýju bók hans eða ekki, hljóta þeir að viðurkenna, að hún er vel skrifuð og vel unnin. Eggert hefur talað við fjölda manns og kynnt sér gaumgæfilega helstu heimildir, og texti hans flæðir vel fram. Lesandinn lætur bókina ekki frá sér fyrr en fulllesna.

Eggert vekur athygli á tvennu, sem flestir ættu að geta tekið undir. Annað er, að eftir bankahrunið var skapað víðtækt vald eftirlitsaðila, en þessu valdi var síðan stundum beitt að ósekju gegn saklausum mönnum. Einn þeirra er Ingólfur Guðmundsson útibússtjóri, annar Guðmundur Örn Gunnarsson, forstjóri VÍS. Þeir voru hraktir úr störfum sínum, líklega báðir að frumkvæði Gunnars Andersens, forstjóra fjármálaeftirlitsins, sem hafði lent í árekstrum við Ingólf, á meðan báðir störfuðu í Landsbankanum, en var líklega að hefna sín á Guðmundi Erni fyrir gagnrýni á starfshætti fjármálaeftirlitsins. Öll gögn sýna, að þeir Ingólfur og Guðmundur Örn höfðu ekkert brotið af sér, og hefur Ingólfur unnið öll þau mál, sem hann hefur höfðað fyrir dómstólum vegna framkomunnar við sig.

Hitt er, að stundum myndast óeðlileg hagsmunatengsl milli blaðamanna og embættismanna. Blaðamennirnir fá upplýsingar, sem ella liggja ekki á lausu og eru oftast bundnar ströngum trúnaði, en embættismennirnir fá jákvæðar umsagnir eða losna að minnsta kosti við neikvæðar umsagnir og gagnrýni. Augljóst er, að þessu var svo farið í dæmi Gunnars Andersens. Sumir blaðamenn fengu upplýsingar frá honum eða einhverjum á hans vegum, og þess í stað skrifuðu þeir af aðdáun um hetjulega baráttu hans gegn spillingu og gerðu honum að öðru leyti hátt undir höfði. Nú eiga lekar eða uppljóstranir vitaskuld stundum rétt á sér, þegar brýnir almannahagsmunir eru í húfi (þótt með því sé ekki sagt, að þeir verði við það löglegir). En stundum eru slíkir lekar ekkert annað en áreitni og innrás inn í einkalíf manna.

Sjálfur sé ég af þessari bók, hvaðan einn leki um mig, sem gera átti mikið mál úr á sínum tíma, er bersýnilega kominn. Og mér finnst furðu sæta, hversu linlega mál Gunnars Andersens var rannsakað. Í nýlegu lekamáli í innanríkisráðuneytinu var lögreglan mjög harðhent, lagði hald á tölvur og fékk útskriftir af símhringingum. En í lekamáli Gunnars Andersens gerðist ekkert slíkt, og var það þó sýnu alvarlegra. Ég á bágt með að trúa, að lekinn, sem Gunnar var beinlínis staðinn að, hafi verið hinn eini, sem hann bar ábyrgð á. Hvers vegna lagði lögreglan ekki hald á tölvur hans og fékk útskriftir af símhringingum? Hvers vegna var málið ekki rannsakað út í hörgul?

 

Því hertóku Bretar ekki Ísland?

Anna Agnarsdóttir prófessor hefur sýnt fram á, að breskir áhrifamenn vildu í lok 18. aldar og byrjun hinnar 19. leggja Ísland undir Bretaveldi og að Bretastjórn velti því tvisvar alvarlega fyrir sér.

Síðustu tvo áratugi átjándu aldar sendi John Cochrane, Skoti af aðalsættum, sem bjó um skeið í Kaupmannahöfn, bresku stjórninni ótal tillögur um að leggja undir sig Ísland, og ætlaði hann sjálfum sér þar jarlstign. Taldi hann ótæmandi brennisteinsnámur á Íslandi og gjöful fiskimið undan landi. Landið gæti einnig hentað sem fanganýlenda.

Bretastjórn tók lítið mark á tillögum Cochranes, uns Danir skipuðu sér sumarið 1800 í röð óvinaríkja Breta. Í janúar 1801 bað hermálaráðherrann, Henry Dundas, Sir Joseph Banks, sem hafði ferðast um Ísland 1772, að skrifa skýrslu um Ísland. Sir Joseph kvað ekki eftir miklu þar að slægjast, en þó myndi auka hróður Bretaveldis að frelsa íbúana undan dönskum kúgurum. Skömmu síðar sigraði breski flotinn Dani, og var þá ekki talin þörf á frekari aðgerðum.

Eftir að Bretar réðust á Kaupmannahöfn sumarið 1807 og tóku á sitt vald danska flotann, snerust Danir til fylgis við Napóleon. Þá báðu breskir ráðamenn Sir Joseph Banks aftur um að gera skýrslu um Ísland. Sir Joseph mælti enn með  því að leggja Ísland undir Bretaveldi, enda mætti gera það friðsamlega, því að íbúar væru langþreyttir á Dönum. Ekki varð nú heldur úr hertöku. Hvers vegna?

Eins og Anna Agnarsdóttir bendir á, töldu Bretar ekki svara kostnaði að leggja hið hrjóstuga Ísland undir sig, þótt þeir vildu jafnframt koma í veg fyrir, að eitthvert Evrópustórveldanna réði þar. Áhugi þeirra á Íslandi var því „neikvæður“. Þeir þurftu ekki bein yfirráð yfir landinu, því að breski flotinn réð hvort sem er yfir Norður-Atlantshafi. Bretar vildu ekki heldur styggja Dani, sem voru þeim oftast vinveittir þrátt fyrir Napóleonsstríðin. Þess vegna varð Ísland ekki bresk hjálenda í upphafi 19. aldar.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 13. júní 2015.)

Varð dramb Íslendingum að falli?

Dramb er talið eitt af dauðasyndunum sjö ásamt ágirnd, lauslæti, öfund, græðgi, heift og hirðuleysi. Á íslensku er einnig til málshátturinn: dramb er falli næst. Ýmsir íslenskir fræðimenn hafa einmitt gripið til drambs, þegar þeir ræða um bankahrunið haustið 2008. Íslendingar hafi miklast um of, ætlað sér að sigra heiminn, talið sig skara fram úr öðrum þjóðum. Þeir hafi verið á valdi goðsagna um sjálfa sig, sem til hafi orðið í sjálfstæðisbaráttu 19. aldar. Til dæmis um þetta eru hafðar ræður forseta Íslands við ýmis tækifæri fyrir bankahrunið og skýrslur Viðskiptaráðs og starfshóps forsætisráðuneytisins um ímynd Íslands (Kristín Loftsdóttir 2015, 9–10; Vilhjálmur Árnason 2015, 55). Hér skal því haldið fram, að dramb skýri að minnsta kosti ekki bankahrunið og að Íslendingar geti nú sem fyrr borið höfuðið hátt. Vissulega hafi ýmsar goðsagnir sprottið upp úr sjálfstæðisbaráttu Íslendinga, en helsti leiðtogi hennar, Jón Sigurðsson, hafi verið raunsær framfaramaður og ekki stuðst við þær goðsagnir frekar en þeir stjórnmálamenn, sem lyftu merkinu eftir hann.

Raunverulegar orsakir bankahrunsins

Forseti Íslands, Ólafur Ragnar Grímsson, var ötull stuðningsmaður hinnar svokölluðu „útrásar“ fjármálamanna fyrir bankahrunið 2008, eins og fram kemur í bók Guðjóns Friðrikssonar (2008) um hann. „Útrásin er byggð á hæfni og getu, þjálfun og þroska sem einstaklingarnir hafa hlotið og samtakamætti sem löngum hefur verið styrkur okkar Íslendinga,“ sagði Ólafur Ragnar til dæmis á fundi Sagnfræðingafélagsins í ársbyrjun 2006. „Lykillinn að árangrinum sem útrásin hefur skilað er fólginn í menningunni, arfleifðinni sem nýjar kynslóðir hlutu í vöggugjöf, samfélaginu sem lífsbarátta fyrri alda færði okkur, viðhorfum og venjum sem eru kjarninn í siðmenningu Íslendinga.“ Menn innan íslenska fjármálageirans viðruðu svipaðar skoðanir. Í skýrslu Viðskiptaráðs um framtíðarsýn frá 2006 var lagt til, að „Ísland hætti að bera sig saman við Norðurlöndin enda stöndum við þeim framar á flestum sviðum“. Setja skyldi markið hærra: Ísland ætti að verða besta land í heimi. Í skýrslu til forsætisráðuneytisins um ímynd Íslands frá 2008 sagði um sjálfsmynd Íslendinga: „Fólk taldi frelsisþrá og athafnagleði hafa fylgt Íslendingum allt frá landnámi. Aðlögunarhæfni og þrautseigja eru talin Íslendingum í blóð borin og hafa gert þjóðinni kleift að lifa af í harðbýlu landi í nábýli við óblíð náttúruöfl. Þessi einkenni endurspeglist í mikilli sköpunargleði, óbilandi bjartsýni og trú á getu úrræðagóðra Íslendinga til að framkvæma hið ógerlega“ (Vilhjálmur Árnason o. fl. 2010, 173, 187 og 193).

Auðvelt er að vera vitur eftir á. Ýmislegt í yfirlýsingum forsetans og vina hans í fjármálaheiminum virðist kátlegt eftir bankahrunið. En þegar hugsunarhátturinn að baki er skoðaður nánar, sést, að höfundarnir fjölyrða ekki um neina liðna gullöld, heldur telja þeir, að fámennið geti verið styrkur ekki síður en veikleiki og að Íslendingar hafi herst í erfiðri lífsbaráttu fyrri alda. Hvort tveggja er að einhverju leyti rétt, þótt fjölmenni geti líka verið styrkur og aðrar þjóðir hafi margar háð enn erfiðari lífsbaráttu en Íslendingar. En jafnvel þótt þessi hugsunarháttur hafi stundum breyst í hvimleiðan þjóðernishroka, vísa ég því á bug, að hann hafi ráðið úrslitum um bankahrunið. Hvað olli því þá? Sumir svara því til, að á Íslandi hafi verið fylgt óðakapítalisma, sem hafi getið af sér óða kapítalista (Sigurbjörg Sigurgeirsdóttir o. fl. 2010). En íslenskir bankar lutu sama regluverki og aðrir bankar Evrópska efnahagssvæðisins. Af hverju féllu aðrir evrópskir bankar þá ekki? Og þótt atvinnufrelsi hafi vissulega aukist á Íslandi 1991–2004, bjuggu margar aðrar þjóðir við frjálsara hagkerfi (Gwartney o. fl. 2005). Af hverju féllu bankar þeirra þjóða þá ekki? Aðrir svara því til, að bankarnir hafi vaxið of hratt og orðið of stórir miðað við Ísland (Páll Hreinsson o. fl. 2014). En bankar vaxa ekki af sjálfum sér, heldur af því að þeir eignast viðskiptavini. Og bankakerfi sumra annarra Evrópuþjóða var hlutfallslega jafnstórt og hið íslenska, til dæmis bankakerfi Skotlands (miðað við Skotland), Sviss og Kýpur. Hvers vegna féllu bankar þar þá ekki? Vegna þess að þeim var bjargað ólíkt hinum íslensku. Sannleikurinn er sá, að hið alþjóðlega bankakerfi riðaði allt til falls haustið 2008, og íslensku bankarnir voru síðan látnir falla ólíkt bönkum annarra landa. Bandaríski seðlabankinn neitaði íslenska seðlabankanum um gjaldeyrisskiptasamninga og aðra aðstoð, sem seðlabankar annarra ríkja fengu (GAO 2011), og breska stjórnin lokaði breskum bönkum í eigu Íslendinga, um leið og öllum öðrum breskum bönkum var bjargað með stórkostlegri opinberri aðstoð. Breska stjórnin gerði síðan illt margfalt verra með því að beita hryðjuverkalögum á Ísland (Hannes H. Gissurarson 2014 og 2015). Hitt er annað mál, að íslensku bankarnir uxu allt of hratt. Ástæðan til þess, að þeir gátu gert það, var hið góða orðspor, sem Íslendingar höfðu aflað sér árin 1991–2004 vegna festu í peningamálum og fjármálum (Ásgeir Jónsson 2009). Traustið á Íslandi, sem þá myndaðist, færðist yfir á útrásarvíkingana, og þeir misnotuðu það eða ofnotuðu, en þá minnkaði aftur traust á Íslandi, og öll sund lokuðust.

Goðsagnir sjálfstæðisbaráttunnar

Þótt forseti Íslands og útrásarvíkingarnir hafi ekki skírskotað eins títt til liðinnar gullaldar og gagnrýnendur þeirra vilja vera láta, er hitt rétt, að í sjálfstæðisbaráttunni íslensku urðu til goðsagnir. Þær voru í stystu máli, að á þjóðveldistímanum hefðu Íslendingar búið við frelsi og farsæld, síðan verið sviknir í hendur erlends valds, þá tekið við myrkar aldir kúgunar og fátæktar, en Íslendingar risið upp og endurheimt frelsi sitt og farsæld á nítjándu og tuttugustu öld. Málsnjallasti höfundur þessara goðsagna var þjóðskáldið Jónas Hallgrímsson. Í kvæðinu „Ísland“, sem birtist í fyrsta hefti fyrsta árgangs Fjölnis 1834, yrkir hann:

Ísland, farsælda frón og hagsælda hrímhvíta móðir,

hvar er þín fornaldar frægð, frelsið og manndáðin best?

Allt er í heiminum hverfult, og stund þíns fegursta frama

lýsir sem leiftur um nótt langt fram á horfinni öld.

Landið var fagurt og frítt og fannhvítir jöklanna tindar,

himinninn heiður og blár, hafið var skínandi bjart.

Þá komu feðurnir frægu og frjálsræðis hetjurnar góðu

austan um hyldýpis haf hingað í sælunnar reit.

Reistu sér byggðir og bú í blómguðu dalanna skauti,

ukust að íþrótt og frægð, undu svo glaðir við sitt.

Hátt á eldhrauni upp, þar sem enn þá Öxará rennur

ofan í Almennagjá, alþingið feðranna stóð.

Síðan ber Jónas hina liðnu sælutíð saman við dauflegan nútímann í því skyni að brýna Íslendinga til dáða:

Landið er fagurt og frítt og fannhvítir jöklanna tindar,

himinninn heiður og blár, hafið er skínandi bjart.

En á eldhrauni upp, þar sem enn þá Öxará rennur

ofan í Almannagjá, alþing er horfið á braut.

Nú er hún Snorrabúð stekkur og lyngið á Lögbergi helga

blánar af berjum hvert ár, börnum og hröfnum að leik.

Ó, þér unglinga fjöld og Íslands fullorðnu synir,

svona er feðranna frægð fallin í gleymsku og dá.

Þetta kvæði er öllum íslenskum skólabörnum kennt, og þeir Jónas Jónsson frá Hriflu (1915–16) og Jón Aðils (1915) sömdu snemma á tuttugustu öld vinsælar kennslubækur í sögu, sem höfðu að geyma svipaða skoðun.

Vandalaust er að sýna fram á, að söguskoðun Jónasar Hallgrímssonar, Jónasar Jónssonar frá Hriflu og Jóns Aðils stenst ekki. Þjóðveldið var enginn sælureitur, þótt þá væru vissulega skapaðar merkilegar bókmenntir, auk þess sem stjórnskipan þjóðveldisins fól í sér hugvitssamlegar tilraunir til að leysa ýmis mál með samningum í stað valdboðs, eins og hagfræðingarnir David Friedman (1979), Þráinn Eggertsson (1992) og Birgir Þór Runólfsson (1993) hafa bent á. Ástæðan til hnignunar atvinnulífs upp úr 1300 var ekki síst, að veður kólnaði og hin viðkvæma náttúra landsins leyfði ekki frekari landnytjar. Enn fremur bættu hinn danski konungur og innlend landeigendastétt gráu ofan á svart, þegar landbúnaður varð með Píningsdómi 1490 hinn eini lögleyfði atvinnuvegur. Íslendingar sultu, þótt gnótt væri fiskjar í sjó. Þeir gátu ekki sest að við sjávarsíðuna og fengið útlent fjármagn til að smíða þilskip, heldur urðu að láta sér nægja öldum saman að róa á opnum árabátum út á mið nokkra mánuði á ári (Gísli Gunnarsson 1987; Þráinn Eggertsson 1995). Þegar úr rættist á nítjándu og tuttugustu öld, var það fremur vegna verslunarfrelsis og fjármagnsmyndunar en vakningar íslensku þjóðarinnar. Það er síðan kaldhæðni örlaganna, að þjóðernisstefna Jónasar Hallgrímssonar og sporgöngumanna hans var ekki sprottin upp úr íslenskum jarðvegi, heldur sköpunarverk þeirra og orðin til fyrir erlend áhrif. Til dæmis var kvæði Jónasar, sem hér var vitnað til, keimlíkt kvæði, sem danska skáldið Adam Oehlenschläger hafði ort um Ísland (Ringler 2002, 103). Annað frægt kvæði Jónasar í anda rómantískrar þjóðernisstefnu, Gunnarshólmi, var svipað kvæði eftir þýska skáldið Adelbert von Chamisso um liðna gullöld Grikkja (Ringler 2002, 142).

Jón Sigurðsson: þjóðrækinn frjálshyggjumaður

Þótt þjóðernisstefna þeirra Jónasar Hallgrímssonar, Jónasar Jónssonar frá Hriflu og Jóns Aðils hafi frekar verið sköpunarverk þeirra sjálfra (og jafnvel erlendra skálda!) en raunsönn lýsing á eðli og hlutskipti íslensku þjóðarinnar í bráð og lengd, er hitt hæpið, að íslenskt þjóðerni hafi ekki orðið til fyrr en á nítjándu öld. Nær er að segja, að það sé litlu yngra byggð í landinu. Fyrsta dæmið, sem ég kann, er, þegar Íslendingar tóku í lög seint á tíundu öld, eftir að Haraldur blátönn Danakóngur hafði gert upptækt íslenskt skip, að yrkja skyldi níðvísur um hann jafnmargar nefjum í landinu. Tilfærir Snorri Sturluson (1979, I, 270) eina vísuna í Heimskringlu. Fyrst var orðið „íslenskur“ notað, svo að ég viti, þegar Sighvatur skáld Þórðarson var á ferð í Gautlandi árið 1018. Þá hafði sænsk kona orð á því, að hann var dökkeygur, og kastaði skáldið þá fram vísu um, að augun íslensku hefðu reynst sér vel (Snorri Sturluson 1979, II, 140). Íslendingar gerðu fyrsta milliríkjasamning sinn við erlent ríki 1022, þegar þeir sömdu við Noregskonung um rétt íslenskra manna í Noregi. Í Íslendinga sögum, sem færðar voru í letur á þrettándu og fjórtándu öld eftir munnmælum, var líka talað af tortryggni um „konunga og illræðismenn“ (Vatnsdæla 1939, 31). Þegar Íslendingar tregðuðust til að samþykkja sáttmálann 1262 við Noregskonung, sem Gissur Þorvaldsson hafði forgöngu um, var það vissulega ekki vegna þjóðernisstefnu, heldur almennrar tortryggni í garð konunga, sérstaklega vegna skattheimtugleði þeirra og stríðsfýsi. Þeir vissu, eins og Einar Þveræingur sagði í ræðu þeirri, er Snorri Sturluson lagði honum í munn (1979, II, 216–7) gegn erindrekstri Þórarins Nefjólfssonar fyrir Noregskonung, að konungar eru misjafnir, sumir góðir og aðrir vondir, og er því hyggilegast að hafa engan konung. Smám saman öðluðust Íslendingar vitund um það, að í þjóðararfi þeirra væri eitthvað sérstakt og dýrmætt, og vilja til að varðveita það og verja. Tvö dæmi frá öndverðri sautjándu öld má nefna. Þegar Jón Indíafari Ólafsson (1908, 70) var í danska flotanum, átti hann leið um bjórkrá í Kaupmannahöfn. Þar talaði danskur múrari hátt um það, hvers konar illþýði byggi á Íslandi. Jón vatt sér að honum og spurði, hvort hann hefði komið til Íslands. Múrarinn bað Guð að forða sér frá því að fara í það djöflabæli. Þá rak Jón Indíafari honum tvo vel útilátna kinnhesta. Eftir að múraranum hafði verið fleygt út, lýsti kráreigandinn yfir ánægju sinni með það, hversu drengilega Jón verði föðurland sitt. Mæli ég þó frekar með aðferð Arngríms lærða Jónssonar, sem skrifaði varnarrit um Ísland (1612) gegn rógi og álygum erlendra manna og benti á, að Íslendingar ættu eigin tungu og menningu, sem þeir gætu verið stoltir af.

Sjálfstæðisbaráttan íslenska var hins vegar ekki háð undir merkjum hinnar rómantísku þjóðernisstefnu Jónasar Hallgrímssonar og annarra Fjölnismanna. Hvort tveggja var, að þeir höfðu sáralítið fylgi og að tveir hinir aðsópsmestu þeirra dóu ungir, Jónas og Tómas Sæmundsson. Jónas var mikið skáld, en lítill stjórnmálamaður. Leiðtogi og skilgreinandi sjálfstæðisbaráttunnar var Jón Sigurðsson. Honum verður best lýst sem þjóðræknum frjálshyggjumanni, sem vildi nýta hið besta úr menningu Íslendinga og annarra þjóða. Í Nýjum félagsritum mælti Jón (1843, 52–3) með sterkum rökum fyrir atvinnufrelsi og frjálsri verslun, enda þekkti hann vel til kenninga Johns Lockes og Adams Smiths um takmarkað ríkisvald og framfarir í krafti frjálsra alþjóðaviðskipta. Og í „Hugvekju til Íslendinga“ (1848) setti Jón fram rökin fyrir því, að Íslendingar ættu að stjórna sér sjálfir. Þau voru þríþætt. Í fyrsta lagi hefðu Íslendingar játast undir konung 1262 með þeim skilyrðum, að þeir fengju að halda lögum sínum. Þeir hefðu síðan með einveldishyllingunni 1662 afsalað sér þessum umsamda rétti til konungs, og þá hefði sáttmálinn frá 1262 fallið úr gildi. En um leið og konungur afsalaði sér einveldi, tæki sáttmálinn frá 1262 aftur gildi. Ísland hlyti því að taka aftur við stjórn eigin mála, þótt það ætti konung sameiginlegan með Danmörku. Í öðru lagi væru Íslendingar sérstök þjóð með eigin tungu, sögu og menningu, en ekki hluti af Danmörku, og bæri að virða það. Í þriðja lagi væri heppilegast, að þeir, sem hnútum væru kunnugastir, stjórnuðu landinu, en ekki embættismenn í höfuðborg Danmerkur, órafjarri Íslandi. Og Jón gekk lengra. Þegar ákveðið var að skilja að fjárhag Danmerkur og Íslands, reiknaði hann út, að Danir skulduðu Íslendingum stórfé vegna einokunarverslunarinnar og upptöku jarða kirkna og klaustra (Páll Eggert Ólason 1932 og 1933).

Þjóðrækni í stað þjóðernishroka

Hvers vegna bar Jón Sigurðsson, sem var allra manna raunsæjastur, fram jafnlangsótt rök og að nú væri aftur kominn í gildi sáttmáli allt frá 1262 og að Danir skulduðu Íslendingum auk þess stórfé? Það var áreiðanlega ekki vegna þess, að hann byggist við því, að Danir tækju því vel, enda varð það ekki. Jón bar fram þessi rök vegna þess, að hann vildi ganga uppréttur á fund Dana, ekki með betlistaf. Hann vildi skilgreina samskipti Íslendinga og Dana eins og samskipti tveggja þjóða, þar sem aflsmunur væri að vísu mikill, en enginn eðlismunur: Báðar væru þetta þjóðir með eigin tungu og menningu. En þjóðrækni Jóns var ekki fornaldardýrkun eða söknuður eftir liðinni sælutíð. Hann skrifaði í bréfi til vinar síns (1865): „Ég held mikið upp á fornöld vora, en ég vil ekki gjöra oss að apaköttum þeirrar aldar.“ Jón vildi opna Ísland. Hann var óhræddur við útlendinga. Hann skrifaði í bréfi til bróður síns (1866): „Þú heldur, að einhver svelgi okkur. Látum þá alla svelgja okkur í þeim skilningi, að þeir eigi við okkur kaup og viðskipti. Frelsið er ekki í því að lifa einn sér og eiga ekki viðskipti við neinn. Ég efast um, að Símon Stylites eða Díógenes [kunnir einsetumenn að fornu] hafi verið frjálsari en hver önnur óbundin manneskja. Frelsið kemur að vísu mest hjá manni sjálfum, en ekkert frelsi, sem snertir mannfélagið, kemur fram nema í viðskiptum, og þau eru því nauðsynleg til frelsis.“ Jón var maður meðalhófsins, í senn frjálslyndur og íhaldssamur. Þegar skólapiltar í Reykjavík hylltu hann árið 1875, hafði Gestur Pálsson ort kvæði til hans um, að hann þekkti aldrei bönd. En Jón „kastaði eindregið frá sér þeim ummælum, að hann hefði aldrei bönd þekkt, að þola stjórn og bönd væri eitt af skilyrðunum fyrir því að geta orðið nýtur maður; bönd væru jafnnauðsynleg inn á við sem út á við, jafnnauðsynleg fyrir líf einstakra manna sem þjóða, og frelsið án banda, án takmörkunar, væri ekki frelsi, heldur agaleysi og óstjórn“ (Jón Jakobsson 1911).

Jón Sigurðsson naut víðtæks trausts með þjóðinni, þótt vitanlega væri hann ekki óumdeildur frekar en nokkur annar stjórnmálamaður í lýðræðisríki. Sérstaklega studdu framkvæmdamenn eins og Tryggvi Gunnarsson kaupfélagsstjóri og Þorlákur Ó. Johnsen kaupmaður hann einarðlega. Fyrsti ráðherrann, Hannes Hafstein, fylgdi svipaðri stefnu og Jón. Hannes hafnaði fornaldardýrkun og var áhugasamur um verklegar framfarir, en til þeirra þurfti erlent fjármagn. Hann var hins vegar engin undirlægja útlendinga (Jón Þorláksson 1923). Sömu skoðunar var Jón Þorláksson forsætisráðherra, einn nánasti samstarfsmaður Hannesar. Lítt þekkt, en skýrt dæmi var, þegar leið að Alþingishátíð 1930. Í nefnd um hugsanlega dagskrá þingfundar lagði Jón til, að lýst yrði yfir vilja til að færa út fiskveiðilögsöguna. Ásgeir Ásgeirsson, sem sat með honum í nefndinni, hafnaði því með þeim rökum, að útlendingar kynnu að þykkjast við. Var þá brugðið á það ráð að leggja fyrir þingið ályktun um gerðardómssamninga milli Norðurlanda (Hannes H. Gissurarson 1992, 427). Þeir Ólafur Thors og Bjarni Benediktsson reyndu ekki fremur en Hannes Hafstein og Jón Þorláksson á undan þeim að ganga í augum á útlendingum, þótt þeir teldu rétt að gæta fyllstu kurteisi í samskiptum við þá. Landið vantaði enn sárlega markaði og erlent lánsfé, og bjuggu þeir Ólafur og Bjarni svo um hnúta ásamt öðrum, að Íslendingar gerðu hagfellda viðskiptasamninga við Breta og Bandaríkjamenn í stríðinu og fengu ríflega Marshall-aðstoð frá Bandaríkjunum eftir stríð. Þeir skömmuðust sín ekki fyrir að gæta af fullri festu hagsmuna þjóðarinnar. Útfærsla fiskveiðilögsögunnar í tvö hundruð mílur hefði aldrei tekist heldur, ef Íslendingar hefðu hugsað um það eitt, hvað fulltrúum annarra þjóða fyndist. Icesave-málið 2008–2013 væri efni í heila bók, en furðulegt var að heyra suma íslenska fræðimenn mæla gegn því af tillitssemi við útlendinga, að látið yrði reyna fyrir dómstólum á réttindi íslensku þjóðarinnar og skyldur. Þórarinn Nefjólfsson var ef til vill fyrsti erindreki erlends valds á Íslandi, en hann var ekki hinn síðasti.

Íslendingar eiga að bera höfuðið hátt

Vitaskuld gengu forseti Íslands og útrásarvíkingarnir of langt fyrir bankahrun eins og kennslubókahöfundarnir Jónas Jónsson frá Hriflu og Jón Aðils löngu á undan þeim: Þjóðrækni varð stundum í munni þeirra að þjóðernishroka. En óþarfi er að sveiflast öfganna á milli og halda því þá fram, að Íslendingar geti ekki staðið á eigin fótum og þurfi að skríða í skjól stærri þjóða. Þegar ég stundaði ungur nám í Oxford-háskóla, var ég iðulega spurður, hversu margir við Íslendingar værum. Ég svaraði því til, að við tækjum gæði fram yfir magn, svo að við værum vel innan við ein milljón talsins. Ég vildi ekki kikna í hnjáliðum, þótt viðmælendur mínir væru komnir af miklu fjölmennari þjóðum, enda breytir það engu um gildi einstaklingsins, og má raunar jafnvel segja, að því fjölmennari sem þjóð er, því minna verði til skiptanna fyrir hvern og einn einstakling af henni. Ekki óraði mig síðan fyrir því þá, að í stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands, þar sem ég átti eftir að kenna, yrðu deildarfundir haldnir á ensku vegna tveggja útlendinga, sem þar störfuðu, og voru báðir fullfærir um að læra íslensku. Háskóli Íslands hafði verið stofnaður á aldarafmæli Jóns Sigurðssonar, 17. júní 1911, svo að íslenskt æskufólk gæti lært íslenska sögu, íslensk lög, íslenskar bókmenntir í stað danskrar sögu, danskra laga og danskra bókmennta. Nú hefur enskan tekið við af dönskunni. Þótt fáir tali íslensku í heiminum, er hún og á að vera fullgilt mál á Íslandi, ekki síst í Háskóla Íslands. Í rauninni er ekki aðalatriðið heldur, hvort Íslendingar voru felldir í bankahruninu eða hvort þeir féllu sjálfir. Aðalatriðið er, að þeir standi aftur á fætur, en til þess þurfa þeir vilja til að vera þjóð. Íslendingar eiga ekki aðeins að standa á fætur, heldur að bera höfuðið hátt í samskiptum við aðrar þjóðir. Það er ekki dramb, heldur eðlilegt og réttmætt stolt.

[Grein í Íslensku leiðinni, blaði stjórnmálafræðinema, 2015.]

 

Heimildir

Arngrímur Jónsson 1612. Anatome Blefkeniana. Hólar: Biskupsembættið.

Ásgeir Jónsson 2009. Why Iceland? How one of the world’s smallest countries became the meltdown’s biggest casualty. New York: McGrawHill.

Birgir Þór Runólfsson [Birgir T. R. Solvason] 1993. Institutional Evolution in the Icelandic Commonwealth. Constitutional Political Economy 5 (1), 97–125.

Friedman, D. 1979. Private Creation and Enforcement of Law: A Historical Case. Journal of Legal Studies 8 (2: March), 399–415.

GAO 2011. Government Accountability Office. Federal Reserve System. Report to Congressional Adressees. Washington DV: United States Government Accountability Office (July). Sjá http://www.gao.gov/Products/GAO-11-696 [sótt 15. mars 2015].

Gísli Gunnarsson 1987. Upp er boðið Ísaland. Einokunarverslun og íslenskt samfélag 1602–1787. Reykjavík: Örn og Örlygur.

Guðjón Friðriksson 2008. Saga af forseta. Forsetatíð Ólafs Ragnars Grímssonar, útrás, athafnir, átök og einkamál. Reykjavík: Mál og menning.

Gwartney, J., og Lawson, R. 2005. Economic Freedom of the World: 2005 Annual Report. Vancouver BC: Fraser Institute. Sjá líka http://www.freetheworld.com/release_2005.html [sótt 15. mars 2015].

Hannes H. Gissurarson 1992. Jón Þorláksson forsætisráðherra. Reykjavík: Almenna bókafélagið.

Hannes H. Gissurarson 2014. Alistair Darling and the Icelandic Bank Collapse. Þjóðarspegillinn 2014. Rannsóknir í félagsvísindum XV. Stjórnmálafræði. Reykjavík: Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands. Sjá http://skemman.is/item/view/1946/20032 [sótt 15. mars 2015].

Hannes H. Gissurarson 2015. The Icelandic 2008 bank collapse: What really happened? Cayman Islands Financial Review 38 (January), 68–70. Sjá http://www.compasscayman.com/cfr/2015/01/30/Iceland%E2%80%99s-2008-bank-collapse--What-really-happened/ [sótt 15. mars 2015].

Jón J. Aðils 2015. Íslandssaga. Reykjavík: Bókaverzlun Sigfúsar Eymundssonar.

Jón Jakobsson 1911. Frásögn í bréfi 7. mars. Sjá Bréf Jóns Sigurðssonar. Nýtt safn, xxi. Reykjavík 1933: XX

Jón Ólafsson 1908–9 [rituð um 1661]. Æfisaga, ritstj. Sigfús Blöndal. Kaupmannahöfn: Hið íslenzka bókmenntafélag.

Jón Sigurðsson 1843. Um verzlun á Íslandi. Ný félagsrit 3, 1–127.

Jón Sigurðsson 1848. Hugvekja til Íslendinga. Ný félagsrit 8, 1–24.

Jón Sigurðsson 1865. Bréf til Gísla Hjálmarssonar 13. maí. Lbs. 2591 4to.

Jón Sigurðsson 1866. Bréf til Jens Sigurðssonar 3. október. Lbs. 2591 4to.

Jón Þorláksson 1923. Frá fyrstu stjórnarárum Hannesar Hafsteins, Óðinn 19. Endurpr. í Ræðum og ritgerðum, ritstj. Hannes H. Gissurarson, 66–69. Reykjavík: Stofnun Jóns Þorlákssonar 1985.

Jónas Jónsson frá Hriflu 1915–16. Íslandssaga handa börnum, 1.–2. bindi. Reykjavík án útg.

Kristín Loftsdóttir 2015. Vikings Invade Present-Day Iceland. Gambling Debt. Iceland’s Rise and Fall in the Global Economy, ritstj. Gísli Pálsson og E. P. Durrenberger, 3–14. Boulder, CO: University Press of Colorado.

Páll Hreinsson, Sigríður Benediktsdóttir og Tryggvi Gunnarsson 2010. Aðdragandi og orsakir falls íslensku bankanna 2008 og tengdir atburðir. Skýrsla Rannsóknarnefndar Alþingis, 1. bindi, 2. kafli. Reykjavík: Alþingi.

Páll Eggert Ólason 1932. Jón Sigurðsson, IV. bindi. Reykjavík: Hið íslenzka þjóðvinafélag.

Páll Eggert Ólason 1933. Jón Sigurðsson, V. bindi. Reykjavík: Hið íslenzka þjóðvinafélag.

Ringler, D. 2002. Bard of Iceland: Jónas Hallgrímsson poet and scientist. Madison: University of Wisconsin Press.

Sigurbjörg Sigurgeirsdóttir og Robert Wade 2010. Lessons from Iceland. New Left Review 65 (September–October), 5–29.

Snorri Sturluson 1979 [rituð um 1225]. Heimskringla, I–III, ritstj. Bjarni Vilhjálmsson. Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag.

Vatnsdæla saga 1939 [höf. ók.]. Ritstj. Einar Ól. Sveinsson. Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag.

Vilhjálmur Árnason 2015. Something Rotten in the State of Iceland. Gambling Debt. Iceland’s Rise and Fall in the Global Economy, ritstj. Gísli Pálsson og E. P. Durrenberger, 47–59. Boulder, CO: University Press of Colorado.

Vilhjálmur Árnason, Kristín Ástgeirsdóttir og Salvör Nordal 2010. Siðferði og starfshættir í tengslum við fall íslensku bankanna 2008. Viðauki 1 við Skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis. 8. bindi. Reykjavík: Alþingi.

Þráinn [Thrainn] Eggertsson 1992. Analyzing Institutional Successes and Failures: A Millennium of Common Mountain Pastures in Iceland. International Review of Law and Economics 12, 423–437.

Þráinn [Thrainn] Eggertsson 1995. No experiments, monumental disasters: Why it took a thousand years to develop a specialized fishing industry in Iceland. Journal of Economic Behaviour & Organisation 30, 1–23.